Laskowski Michał, Uchybienie godności urzędu sędziego jako podstawa odpowiedzialności dyscyplinarnej

W ostatnim czasie zaobserwować można wzrost zainteresowania działalnością sądów i postawą sędziów. Przejawy tego zainteresowania widoczne są w działalności politycznej, legislacyjnej i w środkach masowej komunikacji. Formułowane są publicznie różnego rodzaju uwagi krytyczne. Podkreśla się, że sędziowie dysponują zbyt dużym zakresem władzy, nie posiadając przy tym bezpośredniej legitymacji do jej sprawowania pochodzącej z wyborów, że dokonują zbyt daleko idącej wykładni przepisów prawa, wchodząc w zakres władzy zastrzeżony dla ustawodawcy (aktywizm sędziowski) oraz że tworzą rodzaj pozostającej poza nadzorem zamkniętej kasty, która nie dopuszcza do sądownictwa osób z zewnątrz. Akcentowana jest niesprawność sądów i przewlekłość prowadzonych postępowań, niezrozumiałość motywów wydawanych orzeczeń, brak odpowiedniej komunikacji ze społeczeństwem. Wreszcie wskazuje się negatywne przykłady zachowań sędziów, poczynając od opryskliwości i arogancji na sali rozpraw po niestaranność, niekompetencję, niedopełnianie obowiązków i wreszcie niegodne zachowania w służbie i poza służbą, także takie, które stanowią przestępstwa i wykroczenia.

Obserwacja sędziów i krytyczna ocena ich postępowania jest do pewnego stopnia zjawiskiem naturalnym. Zrozumiałe jest także niezadowolenie z treści orzeczeń, w tym wydawanych w postępowaniach dyscyplinarnych, występujące u znacznej części uczestników i obserwatorów postępowań. W ostatnim czasie jednak intensywność krytyki, przyjmującej postać zorganizowanych kampanii prowadzonych przez władze publiczne wykracza poza przeciętne granice. Przyznać przy tym trzeba, że krytyka ta trafia na podatny grunt w związku z rzeczywistymi mankamentami sądownictwa i niedoskonałościami sędziów, w tym także uchybieniami o charakterze dyskwalifikującym.

W toku prowadzonych dyskusji miesza się i myli reguły ustrojowe z jednostkowymi nagannymi przypadkami oraz założenia modelowe z praktyką. Zakłada się, że skutecznym środkiem zaradczym jest zwiększenie kontroli sądownictwa ze strony władzy wykonawczej oraz znacząca wymiana kadrowa, w tym wymiana osób sprawujących w sądownictwie funkcje kierownicze. Sędziom, którzy próbują bronić reguł państwa prawa, stawia się zarzuty prowadzenia przez nich działalności politycznej bądź działania motywowanego własnymi interesami, wolą obrony stanowisk i przywilejów.

Efekty tych dyskusji są już widoczne. Jednym z nich jest przebudowa modelu odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów. Sądy dyscyplinarne i Izba Dyscyplinarna w Sądzie Najwyższym zostały wyodrębnione organizacyjnie, kadrowo oraz finansowo i z jednej strony są w znacznym stopniu niezależne od prezesów sądów apelacyjnych i Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, z drugiej zaś zwiększono wpływ Ministra Sprawiedliwości na sądownictwo dyscyplinarne. W związku z przebudową sądownictwa dyscyplinarnego formułowane są zarówno nadzieje, jak i obawy co do jego przyszłego funkcjonowania. Część uczestników dyskusji uważa, że wyeliminowane zostaną przypadki orzeczeń przesadnie pobłażliwych i sędziowie będą wreszcie odpowiadać za swoje przewinienia, inni podnoszą, że stworzono narzędzie o charakterze represyjnym, którego zadaniem jest co najmniej wywołanie efektu mrożącego i spowodowanie, że sędziowie liczyć się będą bardziej z oczekiwaniami władzy wykonawczej i ustawodawczej .

W toku prowadzonych dyskusji jej uczestnicy często odwołują się do pojęcia godności urzędu sędziego, nie określając jego znaczenia, intuicyjnie nadając mu różne znaczenia, czasem posługując się nim instrumentalnie. Godności urzędu sędziego nie poświęcono wiele miejsca w opracowaniach naukowych. Przeważnie obrazuje się jego znaczenie przez odwołania do konkretnych orzeczeń sądów dyscyplinarnych. Temat ten nie stanowił jak dotąd przedmiotu opracowań o charakterze monograficznym, choć wielu autorów zajmowało się poszczególnymi zagadnieniami stanowiącymi przedmiot rozważań zawartych w rozprawie. Bez względu na ocenę bieżących wydarzeń uznać trzeba, że sądownictwo znalazło się w sytuacji, z którą nie miało do czynienia od wielu lat. Sędziowie stają w obliczu wyzwań, z którymi wcześniej się nie spotykali. W tym kontekście ważne stają się odpowiedzi na pytania: jak powinien zachować się sędzia, czy milczeć, czy zabierać głos w debacie publicznej; jakie formy działalności publicznej są dopuszczalne; czy aktualne są formułowane od lat postulaty zachowania powściągliwości sędziowskiej. Warto zastanowić się nad tym, z jakimi uchybieniami godności urzędu sędziego spotykano się dotąd i czy dochodzi do zmian w tym zakresie. Z tego punktu widzenia celowe wydaje się określenie aktualnego znaczenia pojęcia „godność urzędu sędziego”, określenia, jakie zachowania uchybiają tej godności i co może stanowić podstawę do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego przeciwko sędziemu. Stąd wyznaczenie celu rozprawy i określenie granic prowadzonych rozważań, co znajduje odbicie w tytule pracy.

„Godność urzędu sędziego” to zwrot niedookreślony, brak ustawowej definicji tego pojęcia. Celem pracy jest, o ile nie pełne zdefiniowanie pojęcia godności urzędu sędziego, to co najmniej maksymalne przybliżenie jego znaczenia. Jest to szczególnie istotne w kontekście potencjalnej odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów. W ustawach dotyczących ustroju sądownictwa jako jedną z podstaw odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów wskazuje się bowiem właśnie – uchybienie godności urzędu. Podstawa ta dotyczy sędziów Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz sędziów sądów powszechnych, administracyjnych i wojskowych, przy czym większość rozważań rozprawy poświęcono najliczniejszej grupie sędziów, a więc sędziom sądów powszechnych. Rozważania te prowadzone są na podstawie przepisów prawa i polskich realiów, choć nierzadkie są odwołania do regulacji o charakterze międzynarodowym lub do doświadczeń zagranicznych. Mimo współczesnego charakteru wywodów i prowadzenia ich w granicach stanu prawnego na koniec roku 2018, konieczne były także odwołania do rozwiązań funkcjonujących w przeszłości.

Zrealizowanie celu badawczego wymaga odpowiedzi na wiele pytań eksploracyjnych. Pytanie pierwsze dotyczy zakresu pojęcia godności i tego, czy jest ono jednorodne. Próbę zrozumienia znaczenia pojęcia tytułowej godności urzędu sędziego rozpocząć należy zatem od przybliżenia pojęcia godności w ogóle i wskazania, jakie są rodzaje godności, przy czym „godność człowieka” jest pojęciem tak obszernym i wieloaspektowym, że ograniczono się do nieco szerszego omówienia rozumienia godności człowieka w chrześcijaństwie, zaznaczając tylko, że jest to także zagadnienie omawiane szeroko w filozofii, psychologii, socjologii i prawie. W kontekście tematu pracy skupić się bowiem należy na godności osobowej, społecznej, która wiąże się z godnością urzędu, a także z szerszym pojęciem godności zawodu, które należy zrozumieć przed zdekodowaniem pojęcia godności urzędu. Odwołać się przy tym trzeba do pojęć profesji, zawodu i zawodu zaufania publicznego oraz zastanowić, czy można mówić o zawodzie sędziego.

Po omówieniu znaczenia słowa „godność” i przybliżeniu kontekstu godności zawodu założono konieczność odpowiedzi na pytanie, co należy rozumieć przez „urząd sędziego”, jakie są jego granice i co je wyznacza. Kolejne pytania wiążą się z obowiązującymi przepisami prawa, zwłaszcza tymi, w których odwołano się wprost do godności urzędu sędziego, jak i tymi, które odwołania tego nie zawierają, ale mogą wpływać na rozumienie znaczenia godności urzędu. Odpowiedzieć zatem trzeba, czy i w jakim zakresie z tematem pracy wiążą się pojęcia powagi sądu, nieskazitelności charakteru, czy wpływ na rozumienie godności urzędu ma treść składanego przez sędziego ślubowania. Kolejne pytania badawcze dotyczą związku zasady neutralności politycznej sędziów i dopuszczalnych granic ich działalności publicznej z tytułową godnością urzędu. W tym kontekście szczególnej uwagi wymaga odpowiedź na pytanie o granice wolności wypowiedzi sędziów. Następnym problemem jest związek godności urzędu z odnoszącym się do sędziów zjawiskiem konfliktu interesów i szerzej z zasadą bezstronności. Wreszcie odpowiedzieć należy na pytanie, jak zasady etyki zawodowej sędziów wyznaczają standardy godności urzędu i jaki jest charakter norm deontologicznych w kontekście odpowiedzialności dyscyplinarnej. Kolejnym polem badawczym jest bowiem charakter postępowania dyscyplinarnego i to zarówno z teoretycznego punktu widzenia, jak i wskazań wynikających z orzecznictwa sądów dyscyplinarnych w odniesieniu do faktycznych zachowań sędziów.

W celu uzyskania odpowiedzi na poszczególne pytania i zrealizowania założonego celu rozprawy posłużyć się należy kilkoma metodami badawczymi. Metodą podstawową jest polegająca na analizie obowiązujących przepisów prawa metoda formalno-dogmatyczna. Posługując się poszczególnymi sposobami wykładni, dokonać należy interpretacji wiążących się z tematem pracy przepisów Konstytucji RP i ustaw dotyczących ustroju Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, sądów administracyjnych, wojskowych i wreszcie sądów powszechnych. Ta metoda znajdzie zastosowanie również przy dokonywaniu wykładni przepisów zawierających materialne podstawy odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów.

Zastosowanie znajdzie również metoda historyczno-prawna. W odniesieniu do części pytań badawczych konieczne jest bowiem odwołanie się do rozwiązań obowiązujących w przeszłości. Powinno to okazać się pomocne przy określaniu znaczenia treści ślubowania sędziowskiego, rozumienia „powagi sądu” czy genezy rozwiązań dyscyplinarnych. Prześledzenie ewolucji obowiązujących rozwiązań przybliżyć powinno realizację założonego celu. Znaczące może być również stwierdzenie długotrwałej niezmienności przyjętych regulacji.

W pracy posłużyć się trzeba także metodą porównawczą i to zarówno w odniesieniu do przepisów prawa związanych z poszczególnymi grupami sędziów, jak i w stosunku do zasad etyki zawodowej. Konieczne jest porównanie norm deontologii zawodowej sędziów zawartych w Zbiorze Zasad Etyki Zawodowej Sędziów i Asesorów Sądowych z przepisami kodeksów etycznych dotyczących sędziów z innych krajów i tych o charakterze międzynarodowym. W odniesieniu do poszczególnych zagadnień nie można uciec od metody opisowej. Wynika to z charakteru tematu pracy i konieczności przybliżenia niezbędnej aparatury pojęciowej oraz przedstawienia dotychczasowych poglądów dotyczących tego tematu.

Przyjęte w odniesieniu do celu i zakresu pracy założenia metodologiczne determinują przyjętą strukturę rozprawy. Praca podzielona została na sześć rozdziałów.

Pierwszy z nich poświęcony jest przybliżeniu pojęcia godności i wykazaniu wieloaspektowości jego rozumienia. Wobec obszerności tego zagadnienia założono jedynie zasygnalizowanie pewnych zagadnień i omówienie znaczenia godności człowieka na przykładzie rozumienia tego pojęcia w myśli chrześcijańskiej. W rozdziale pierwszym omówione zostanie także pojęcie godności zawodu, które wiąże się z tytułową godnością urzędu. Konieczne w tym kontekście jest przybliżenie znaczenia zawodu, profesji, zawodów zaufania publicznego. Rozdział ten kończą rozważania na temat znaczenia pojęcia „urząd sędziego” i wyznaczenia granic sprawowanego urzędu.

Rozdział drugi dotyczy godności urzędu sędziego w ujęciu normatywnym. Przyjęto, że dokonać trzeba analizy wielu przepisów, poczynając od Konstytucji RP przez ustawy o charakterze ustrojowym dla sądownictwa i inne akty normatywne. Poświęcono przy tym wiele uwagi kwestii neutralności politycznej sędziów, dopuszczalnych granic ich działalności publicznej, rozumienia ustawowego terminu „powaga sądu” i stosunku tego pojęcia do godności urzędu sędziego. Analizie poddano także treść ślubowania sędziowskiego i zakres powinności z niego wynikających. Konieczne jest także omówienie charakteru stawianego sędziom wymogu posiadania nieskazitelnego charakteru, czemu poświęcono kolejny fragment pracy. Wiele uwagi w kontekście tematu pracy wymaga zagadnienie bezstronności sędziego i konfliktu interesów, który może go dotyczyć. Kwestie te wiążą się rzecz jasna z niezawisłością sędziego. Problematyka niezawisłości i jej gwarancji jest jednak tak obszerna, że zrezygnowano z odrębnego jej omawiania, tym bardziej że w ostatnim czasie ukazały się obszerne opracowania dotyczące tego tematu . Nie oznacza to jednak, że problematyka ta została pominięta w pracy i w wielu jej miejscach pojawiają się odwoływania do niezawisłości sędziów i niezależności sądów. W rozdziale drugim omawiane są także istotne orzeczenia sądów dyscyplinarnych związane z tymi zagadnieniami.

Rozdział trzeci rozprawy zawiera rozważania pozwalające na określenie granic wolności wypowiedzi sędziów i określenie uchybień godności urzędu z tym związanych. W jego treści odniesiono się zarówno do obowiązujących przepisów prawa polskiego, jak i regulacji o charakterze międzynarodowym, w tym zasad etyki zawodowej. W rozdziale przedstawione zostaną orzeczenia sądów dyscyplinarnych dotyczące wypowiedzi sędziów, a także orzeczenia trybunałów międzynarodowych dotyczące tego tematu. Zagadnienia omawiane w tym rozdziale są szczególnie aktualne wobec zwiększonej aktywności publicznej sędziów. Omówienia wymaga reguła sędziowskiej powściągliwości i granice jej obowiązywania.

Kolejny, czwarty rozdział rozprawy dotyczy etyki zawodowej sędziów i powinności oraz ograniczeń, jakie wynikają z jej unormowań. Zasady etyki zawodowej w dużym stopniu determinują znaczenie godności urzędu sędziego. Podjąć trzeba próbę określenia charakteru norm etycznych i ustalenia możliwości powoływania się na nie w toku postępowań dyscyplinarnych. Dokonać tego należy po przybliżeniu aparatury pojęciowej związanej z moralnością i etyką oraz po analizie treści tzw. kodeksów etycznych, w tym szczególnie polskiego Zbioru Zasad Etyki Zawodowej Sędziów i Asesorów Sądowych.

Rozdział piąty zawiera analizę aktualnych podstaw odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów oraz prezentację przebiegu postępowania dyscyplinarnego, a także próbę odpowiedzi na pytanie, jaki jest charakter tego postępowania. Odrębnie omówić należy kwestię odpowiedzialności sędziego za przestępstwa i wykroczenia oraz kwestię zbiegu odpowiedzialności karnej i dyscyplinarnej za takie czyny. Opis i ocena modelu odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów uwzględnia ostatnio wprowadzone zmiany, w tym zmiany dotyczące sędziów Sądu Najwyższego.

Rozdział szósty, ostatni zawiera przegląd orzecznictwa sądów dyscyplinarnych. Skupiono się na kryterium odpowiedzialności za uchybienia godności urzędu sędziego. Przeprowadzona została analiza orzeczeń sądów dyscyplinarnych i Sądu Najwyższego – Sądu Dyscyplinarnego wydawanych od 2002 do 2017 r., to jest od czasu, gdy postępowania dyscyplinarne przeciwko sędziom stały się jawne i orzeczenia są publikowane. Przegląd orzeczeń i analiza stanów faktycznych stanowiących przedmiot rozpoznania stanowi próbę konkretyzacji uchybień godności urzędu i wskazania obszarów, na jakich występują.

Przyjęta metoda badawcza łączy zatem próby odpowiedzi na pytanie o znaczenie godności urzędu sędziego przez odniesienie się do przepisów obowiązującego prawa, norm etyki zawodowej i reguł stosowanych w orzecznictwie sądów dyscyplinarnych. Kompleksowy przegląd wskazanych obszarów połączony z mniej lub bardziej pogłębioną ich analizą powinien zgodnie z założeniami doprowadzić do przybliżenia znaczenia tytułowej godności urzędu sędziego, co wydaje się być interesujące z punktu widzenia teorii, ale ma także istotne znaczenie praktyczne. Przyjęta metoda zakłada łączenie rozważań z zakresu wykładni przepisów prawa konstytucyjnego, szeroko rozumianego prawa dotyczącego ustroju sądów i statusu sędziów oraz norm etyki, w tym etyki zawodowej sędziów i wreszcie uregulowań z zakresu szeroko rozumianego prawa karnego, czy raczej prawa o charakterze represyjnym, jakim jest postępowanie dyscyplinarne. Dojście do ewentualnych wniosków poprzedzono przy tym kompleksowym badaniem orzecznictwa sądów dyscyplinarnych, co wpłynęło na obszerność tekstu rozprawy.

Próba odpowiedzi na pytania badawcze i zrealizowania celu dysertacji wymagała zapoznania się z literaturą dotyczącą bardzo różnych zagadnień, poczynając od filozofii i myśli chrześcijańskiej, przez socjologię i prawo pracy, prawo konstytucyjne i ustrojowe, prawo międzynarodowe, szeroko rozumiane prawo karne, a wreszcie liczne opracowania dotyczące etyki zawodowej i prawa dyscyplinarnego. Sięgano także do prac o charakterze historycznym. Korzystano wreszcie z tekstów publicystycznych, zwłaszcza tych najbardziej aktualnych . Poglądy w nich wyrażane pomagają w określeniu potocznego rozumienia godności urzędu sędziego.

Wśród pozycji literatury i autorów mających największy wpływ na kształt pracy, odnosząc się do poszczególnych rozdziałów rozprawy, wymienić trzeba: co do rozumienia godności jako kategorii prawnej prace F.J. Mazurka , K. Complaka , L. Boska oraz M. Piechowiaka i T. Turowskiego oraz A. Zolla, a w szerszym wymiarze, wśród szeregu innych, wymienionych w spisie literatury teksty M. Ossowskiej i M. Środy. Określając granice pojęcia „urząd sędziego” korzystano z prac R. Piotrowskiego, zaś przy analizie przepisów Konstytucji RP nadto z komentarzy L. Garlickiego oraz M. Safjana i L. Boska oraz B. Banaszaka . W odniesieniu do rozdziału poświęconego etyce zawodów prawniczych, w tym etyce zawodowej sędziów, wśród wielu innych wymienić należy teksty autorstwa R. Tokarczyka , P. Skuczyńskiego , R. Sarkowicza , T. Romer , J.R. Kubiaka oraz autorów XIII tomu „Systemu prawa Administracyjnego” . W odniesieniu do prawa dyscyplinarnego odwoływano się natomiast do opracowań o charakterze monograficznym P. Czarneckiego , R. Giętkowskiego , J. Paśnika i Z. Leońskiego , a w stosunku do postępowań dyscyplinarnych dotyczących sędziów do licznych tekstów W. Kozielewicza . Podjęto także próbę odwołania się do niektórych publikacji w języku niemieckim i angielskim, choć dobór pozycji ma charakter wybiórczy. W pracy cytowane są także publikacje o charakterze publicystycznym, zwłaszcza z ostatnich kilkunastu miesięcy. Wiąże się to z omawianiem wydarzeń związanych z sędziami, ich uczestnictwem w protestach, wypowiedziami publicznymi, a także z prowadzonymi postępowaniami dyscyplinarnymi, często cieszącymi się znacznym zainteresowaniem opinii publicznej.

W toku przeprowadzonych badań dokonano także przeglądu różnych aktów prawnych, zarówno tych obowiązujących obecnie, jak i w przeszłości. Odwołano się do regulacji o charakterze międzynarodowym, zarówno w postaci aktów prawa międzynarodowego i prawa europejskiego, jak i dokumentów o charakterze soft law oraz zbiorów norm etyki zawodowej sędziów o charakterze światowym i lokalnym. Przedstawiono także orzeczenia trybunałów międzynarodowych związane z omawianą tematyką, choć w tym zakresie zapewne nie wyczerpano tematu. Obszernie korzystano z dorobku orzeczniczego Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego, w tym Sądu Najwyższego – Sądu Dyscyplinarnego. Wszystkie powołane akty prawne umieszczone zostały w Wykazie źródeł.

Pracę zamyka syntetyczne podsumowanie, w którym podjęto próbę ustalenia, czy cel rozprawy został zrealizowany i czy zdołano sformułować odpowiedzi na postawione pytania badawcze.

xxx

Książka stanowi poprawioną i uzupełnioną wersję rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Jacka Sobczaka na Wydziale Prawa SWPS Uniwersytetu Humanistycznospołecznego w Warszawie. To pełna przyjaźni, życzliwa, a jednocześnie konsekwentna postawa promotora spowodowała, że praca powstała. Jako autor, serdecznie mu za to dziękuję. Dziękuję także najbliższej rodzinie za wyrozumiałość, a mojej Mamie za wieloletnie wsparcie duchowe. Rozprawa została obroniona w październiku 2018 r. po pozytywnych recenzjach prof. Hanny Suchockiej i prof. Huberta Izdebskiego.