Ludwiczak Larysa, Ubezwłasnowolnienie w polskim systemie prawnym

Instytucja ubezwłasnowolnienia stanowi silną ingerencję w sferę praw osobistych jednostki, a tym samym oddziałuje na podstawowe prawa obywatela w zakresie swobodnego kierowania swoim postępowaniem. Jej zasadniczym celem jest ochrona interesów osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Dla odpowiedniego funkcjonowania niniejszej instytucji konieczna jest spójność regulacji w obrębie różnych gałęzi prawa, a zwłaszcza prawa cywilnego materialnego i proceduralnego oraz prawa opiekuńczego. Prócz tego wymaga ona sięgnięcia do zagadnień z zakresu takich dziedzin nauki, jak psychologia oraz medycyna.

W tym kontekście zdumiewające są dwie okoliczności. Po pierwsze to, iż przepisy konstruujące przesłanki materialnoprawne ubezwłasnowolnienia nie podlegały modyfikacji od czasu ich wprowadzenia do systemu prawnego w 1964 roku, natomiast nowelizacji przepisów Kodeksu postępowania cywilnego w zakresie ubezwłasnowolnienia dokonano tylko dwukrotnie: ustawami uchwalonymi w 2007 i 2009 roku. Z uzasadnienia projektu pierwszej z niniejszych nowelizacji wynika, iż impuls w tym zakresie stanowiła krytyczna ocena praktyki sądowej w sprawach o ubezwłasnowolnienie przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, potwierdzona następnie badaniami dokonanymi przez Departament Sądów Powszechnych Ministerstwa Sprawiedliwości. Jej celem było przede wszystkim wzmocnienie gwarancji procesowych przysługujących głównemu uczestnikowi postępowania w sprawach o ubezwłasnowolnienie. Po drugie zaś zaskakuje, że wydano dotychczas jedną monografię dotyczącą niniejszej instytucji - autorstwa K. Lubińskiego, nieliczne opracowania skupiające się na poszczególnych aspektach ubezwłasnowolnienia oraz równie nieliczne artykuły traktujące o zmianach wprowadzonych nowelizacją z 2007 roku.

W niniejszej pracy poprzez analizę różnorodnych aspektów instytucji ubezwłasnowolnienia zmierzano do uzyskania odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu obecny stan prawny pozwala na realizację, wskazanego wyżej, zasadniczego celu ubezwłasnowolnienia.

Punktem wyjścia przedmiotowej analizy są aspekty materialnoprawne instytucji, a więc ustawowe przesłanki materialnoprawne ubezwłasnowolnienia oraz celowość ubezwłasnowolnienia jako przesłanka pozaustawowa. Podjęta została przy tym próba ustalenia zakresu znaczeniowego pojęć „choroby psychicznej” oraz „niedorozwoju umysłowego” na gruncie współczesnej psychiatrii.

Następnie w publikacji została określona relacja między przepisami formułującymi przesłanki materialnoprawne ubezwłasnowolnienia do przepisu art. 82 k.c. Przedstawiono także funkcję korekcyjną zawartej w nim regulacji względem przepisów o ubezwłasnowolnieniu. Na koniec tej części pracy wykazany został wpływ modyfikacji, w obrębie przesłanek ubezwłasnowolnienia, na sytuację prawną ubezwłasnowolnionego.

Kolejne zagadnienie poruszone w niniejszej pracy stanowią skutki orzeczenia ubezwłasnowolnienia, z wyszczególnieniem kwestii wpływu na atrybuty przysługujące osobie fizycznej, a więc zdolność prawną, zdolność do czynności prawnych, zdolność sądową i zdolność procesową, oraz formy pomocy prawnej stosowanej względem ubezwłasnowolnionego, czyli opieki i kurateli.

Mając na uwadze, iż pomoc prawna znajduje zastosowanie również w toku postępowania o ubezwłasnowolnienie, dokonano analizy instytucji pomocy prawnej z urzędu wraz z zasadami szczególnymi, obowiązującymi w tym zakresie w sprawach o ubezwłasnowolnienie. Omówione zagadnienia mieszczą się w ramach problematyki pomocy prawnej udzielanej osobie, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, czyli instytucji doradcy tymczasowego oraz kuratora procesowego z art. 556 § 2 k.p.c., wraz z porównaniem ich najistotniejszych cech.

W dalszej części pracy przedstawiony został przebieg postępowania w sprawach o ubezwłasnowolnienie, z uwzględnieniem jego poszczególnych aspektów, takich jak jurysdykcja krajowa, właściwość i skład sądu oraz tryb postępowania. Dokonana też została obszerna analiza zagadnień związanych z wszczęciem postępowania, ze szczególnym wskazaniem na wagę środków zabezpieczających przed nieuzasadnionym nadaniem mu biegu. Omówiono również krąg uczestników postępowania, z uwzględnieniem ich podziału na swoiste kategorie. Następną poruszoną kwestię stanowi niezwykle istotne w sprawach o ubezwłasnowolnienie postępowanie dowodowe, przy czym nacisk położono na jego obligatoryjne elementy.

Dążąc do wyczerpującego ujęcia tematu pracy, w dalszej kolejności przedstawiono problematykę orzekania w sprawach o ubezwłasnowolnienie, począwszy od generalnej charakterystyki orzeczeń w postępowaniu nieprocesowym, poprzez wskazanie zakresu, charakteru i skutków prawnych postanowienia zasadniczego dla postępowania w sprawach będących przedmiotem niniejszej pracy. Ostatnią kwestię poddaną analizie stanowią środki zaskarżenia, z uwzględnieniem ich doktrynalnego podziału na zwyczajne i nadzwyczajne oraz wskazaniem odrębności występujących w sprawach o ubezwłasnowolnienie.

Wnioski końcowe zawierają próbę usystematyzowania dokonanych w toku analizy spostrzeżeń, poprzez skonstruowanie wniosków de lege lata, począwszy od przepisów wprowadzonych ustawami nowelizującymi, aż do regulacji nimi nieobjętych. Podjęta została również próba sformułowania postulatów de lege ferenda.

Za inspirację i pomoc w powstaniu niniejszej pracy uprzejmie dziękuję dr hab. Kindze Fladze-Gieruszyńskiej oraz dr. hab. prof. US Henrykowi Doleckiemu.