Rzewuski Maciej, Transmisja spadku

Prawo cywilne ma tę właściwość, że jest prawem dnia codziennego, a przy tym jest samoobsługowe i przedmiotowe. Jego odpowiednie mechanizmy aktywują się w razie sporu. O ile konstrukcja prawa cywilnego w zasadzie pozostaje niezmienna, o tyle rozmaitym zmianom ulega kształt poszczególnych instytucji. Zauważalne modyfikacje ustrojowe w powiązaniu z ewolucją stosunków społeczno-gospodarczych skutkowały wieloma zmianami na gruncie polskiego prawa cywilnego, zwłaszcza rzeczowego i obligacyjnego. W mniejszym stopniu dotknęły one prawo spadkowe, którego podstawową, wręcz klasyczną cechą jest stabilność regulacji .

W ostatnich latach pojawiła się jednak potrzeba modyfikacji legislacyjnych także na płaszczyźnie prawa spadkowego, które zaczęło „odstępować” od wciąż rosnących oczekiwań społecznych w zakresie szybszego i prostszego spadkobrania. Podążając w kierunku adaptacji prawa spadkowego do wymogów i potrzeb współczesności, ustawodawca polski zmienił zasady dotyczące kolejności dziedziczenia ustawowego, wprowadził instytucję zapisu windykacyjnego, odwrócił zasadę odpowiedzialności za długi spadkowe. W literaturze pojawiły się nadto mniej lub bardziej zasadne postulaty wprowadzenia kolejnych instytucji, jak testament działowy i rozrządzenie mistyczne, uzupełnienia tytułów powołania do spadku o kontrakty dziedziczenia, w tym darowiznę mortis causa, a także korelacji przepisów prawa spadkowego z uregulowaniami innych aktów normatywnych, dotyczących m.in. alimentacji czy podatku od spadków i darowizn . Doniosłą rolę w tej materii odegrał także ustawodawca europejski, wprowadzając w życie unijne rozporządzenie spadkowe nr 650/2012.

W nurt tych rozważań wydaje się wpisywać niniejsza monografia. Próba zgłębienia istoty szczególnej instytucji, jaką jest transmisja spadku, nie jest zadaniem prostym. Ranga problemu wzrasta o tyle, że brakuje opracowań monograficznych z tego zakresu, i to zarówno na arenie krajowej, jak i europejskiej, zaś pojedyncze wypowiedzi przedstawicieli doktryny jedynie dotykając pewnych kwestii, tylko pogłębiają wątpliwości natury teoretycznej i praktycznej. Nie ma też opublikowanego stanowiska judykatury w badanej materii. Podejmując tę próbę, z pewnością nie można ograniczać się jednak wyłącznie do teorii materialnego prawa cywilnego i dogmatyki prawniczej, bez sięgnięcia do procedury cywilnej i osiągnięć prawa prywatnego międzynarodowego. Okoliczność ta bezspornie czyni tytułową problematykę jeszcze bardziej złożoną. Analiza transmisji przez pryzmat jej charakteru prawnego, tak materialnego, jak i technicznego, proceduralnego powinna ułatwić zbudowanie jej jurydycznej konstrukcji.

Transmisja spadku stanowi zagadnienie istotne, a przy tym wyjątkowo ciekawe, tak od strony teoretycznej, dogmatycznej, jak i społecznej. Brak pogłębionych analiz naukowych z tego zakresu czy wypowiedzi orzecznictwa sprawia, że większość kwestii ściśle związanych z przedmiotową instytucją jest konsekwentnie pomijana, a pozostałe postrzega się w sposób zbyt pobieżny.

Jest to zastanawiające o tyle, że w literaturze zauważa się szczególny charakter transmisji oraz problemy z nim związane. Tytułem przykładu warto odwołać się do następujących tez zgłaszanych w literaturze. Wskazuje się mianowicie, że „jednym z zagadnień prawa spadkowego budzących wątpliwości w praktyce orzekania sądów niższych instancji jest problematyka tzw. transmisji spadku. Kontrowersje te mogą skutkować niepewnością sytuacji prawnej uczestników postępowań o stwierdzenie nabycia spadku” . „Transmisja jest być może najbardziej tajemniczą instytucją naszego prawa spadkowego. Na tle art. 1017 k.c. można postawić pytania, na które niełatwo znaleźć spójne systemowo odpowiedzi. Wyjaśnienie pojawiających się wątpliwości nie jest łatwe” .

Moim zadaniem będzie próba przybliżenia instytucji transmisji spadku, ukazania jej istoty i charakteru na tle szeroko rozumianych stosunków prawnospadkowych. W opracowaniu postawię pytanie o sens regulacji art. 1017 k.c., przeanalizuję także sposób realizacji uprawnień transmisyjnych. Następnie zagłębię się w problematykę wielości transmitariuszy i wielości transmisji, proponując nowe pojęcia w tej dziedzinie, jak further transmission, double transmission i multitransmission. Celem wszechstronnego podejścia do tematu zbadam instytucję transmisji na gruncie procedury cywilnej i prawa prywatnego międzynarodowego, ze szczególnym uwzględnieniem unijnego rozporządzenia spadkowego nr 650/2012. Aby odnaleźć, a następnie zaproponować najlepsze rozwiązania w opisywanej materii, sięgnę do sprawdzonych mechanizmów funkcjonujących w wybranych zagranicznych porządkach prawnych. Najwięcej uwagi poświęcę regulacjom niemieckim i włoskim, które w dalszym ciągu wydają się wyznaczać „trendy prawnicze” w Europie, a przy tym odmienne punkty postrzegania transmisji spadku.

Oddając się pogłębionym refleksjom nad wskazanymi dylematami, zdecydowałem się przedstawić wyniki przeprowadzonych badań w prezentowanej dysertacji. Objęcie szczegółową analizą transmisji jako szczególnej instytucji z zakresu prawa spadkowego jest konieczne z punktu widzenia potencjalnych spadkobierców, którym ustawodawca przyznał prawo decydowania w pewnym zakresie o składzie dziedziczonego majątku. Poruszona tematyka wydaje się doniosła jurydycznie i pragmatycznie nie tylko dla przyszłych beneficjentów spadku, ale też dla podmiotów profesjonalnie zajmujących się materią dziedziczenia. Moim celem jest zaproponowanie możliwie najlepszych rozwiązań legislacyjnych i w zakresie wykładni przepisów prawnych traktujących o transmisji spadku. Dzięki temu analizowane zagadnienie nabiera charakteru bardziej uniwersalnego, mogąc służyć jako materiał porównawczy dla dyskusji w państwach, w których funkcjonują różne porządki prawne.

Badaną materię udało się zamknąć w sześciu rozdziałach. Pracę oparto przede wszystkim na dorobku powojennej literatury, zarówno krajowej, jak i zagranicznej, oraz orzecznictwie Sądu Najwyższego, sądów powszechnych i administracyjnych. Aby uczynić zadość dogmatyce prawniczej, w wielu miejscach odwołano się do klasycznych opracowań przedwojennych, spisanych głównie w Niemczech i we Włoszech. W pracy przedstawiono mniej lub bardziej nowatorskie rozwiązania wybranych europejskich systemów prawnych. Celem porównania sięgnięto do BGB, ABGB, ZGB i prawodawstwa włoskiego, a przy analizie konkretnych mechanizmów lub kwestii wpadkowo także do wielu innych aktów normatywnych. W rozważaniach wielokrotnie przywołano orzecznictwo zagraniczne, zwłaszcza niemieckie, włoskie, szwajcarskie i austriackie. Dokonując oceny konkretnych rozwiązań prawnych, nie pominięto ugruntowanych judykatów Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

Rozdział pierwszy opracowania stanowi niezbędne wprowadzenie do tytułowego zagadnienia. Wychodząc od starożytnych korzeni rzymskich, ukazano przykładowe obce regulacje prawne, na kanwie których przeanalizowano główne założenia konstrukcyjne transmisji. Na podstawie mechanizmów niemieckich i włoskich opisano poglądy teoretyczne czołowych przedstawicieli europejskiej nauki prawa w tej materii. Aby odnaleźć najkorzystniejsze rozwiązania w badanym zakresie, sięgnięto także do regulacji szwajcarskich i austriackich. Rys prawnoporównawczy zmierza z jednej strony do wykazania „słabych stron” zagranicznych rozwiązań prawnych dotyczących tytułowego zagadnienia, z drugiej zaś do sformułowania postulatów adaptacji niektórych sprawdzonych metod interpretacji transmisji do polskiego porządku prawnego. Poczynione rozważania wykorzystano w kolejnych częściach pracy, przy analizie określonych kwestii szczegółowych.

W rozdziale drugim poruszono aspekty istoty, charakteru i sposobu postrzegania polskiej transmisji spadku. Przedstawiono wielorakie pojmowanie tej instytucji, w tym interpretację transmisji przez pryzmat sukcesji uniwersalnej, syngularnej oraz osobistego prawa transmitariusza, niepodlegającego dziedziczeniu. Sięgnięto również do rosyjskich rozwiązań prawnych, traktujących transmisję jako osobny i niezależny od pozostałych tytuł powołania do spadku. Zasygnalizowano też problem transmisji zapisu windykacyjnego. Rozdział kończą uwagi natury de lege lata, w których przedstawiłem własny punkt widzenia na temat charakteru badanej konstrukcji. W tej części pracy postawiono zasadnicze pytania o to: czym jest transmisja? Jaki jest jej charakter? W jaki sposób postrzeganie transmisji może mieć wpływ na ustalenie porządku dziedziczenia po pierwotnym spadkodawcy? Udzielenie odpowiedzi na tak zredagowane pytania winno stworzyć ogólny obraz transmisji na gruncie obowiązujących regulacji prawnych z zakresu spadkobrania.

Trzeci rozdział pracy to wnikliwa analiza uprawnień transmisyjnych. Punktem wyjścia do szczegółowych rozważań jest możliwość przypisania transmitariuszowi zdolności do składania oświadczeń w zakresie dziedziczenia po transmitencie oraz nabycia spadku po pierwotnym spadkodawcy. Następnie zbadano podstawowe atrybuty oświadczeń spadkowych transmitariusza. Sporo uwagi poświęcono formie i treści takich oświadczeń, składanych nie tylko przed sądem, ale i poza nim. Na zasadzie uwag de lege ferenda zasygnalizowano kwestię przyjęcia przez transmitariusza spadku per facta concludentia i odrzucenia spadku „ze wskazaniem”. Na zakończenie zestawiono problemy związane z kwestią liczenia terminów do złożenia przez transmitariusza oświadczeń spadkowych, w tym zwłaszcza ich charakter, bieg, przerwanie, a także skutki prawne niezłożenia oświadczeń w terminie.

W rozdziale czwartym opisano wątpliwości związane z problematyką wielości transmissio. Rozważania podzielono na dwie części, z których pierwszą poświęcono sygnalizowanej w doktrynie materii wielości transmitariuszy, a drugą całkowicie pomijanej w literaturze – wielości transmisji. Z powodu braku sformułowania przez polskiego prawodawcę nazewnictwa szczegółowego w tym przedmiocie zaproponowano pojęcia: dalszej transmisji, podwójnej transmisji i multitransmisji. Kolejno przebadano rodzaj i treść oświadczeń, jakie mogą być złożone przez uprawnionego w tego typu przypadkach, z uwzględnieniem zasad odpowiedzialności za poszczególne długi spadkowe. Na przykładzie niemieckiej regulacji Erben des Erben ukazano podstawowe trudności interpretacyjne związane z wielością transmitariuszy z jednej strony i zasadą wspólności majątku spadkowego z drugiej. Przedstawiono też główne założenia teorii przyrostu i skutki sukcesji uniwersalnej w zakresie dalszych losów części spadku transmitowanego, odrzuconej przez transmitariusza. Odwołano się przy tym nie tylko do obowiązujących w tej dziedzinie niemieckich poglądów teoretycznych, ale też do przedwojennych germańskich koncepcji doktrynalnych. Celem szczegółowej analizy historyczno- i dogmatycznoprawnej było przedstawienie, a następnie wybór najlepszej z możliwych metod rozwiązania problemu.

W piątej części pracy dokonano analizy aspektów proceduralnych związanych z transmisją spadku, uprzednio przedstawiając rys historyczny postępowania transmisyjnego. Rozważaniami objęto właściwość organów sądowych w zakresie transmisji, ich kognicję oraz kwestię zawiadamiania osób powołanych do dziedziczenia po transmitencie. Dalej powołano argumenty natury praktycznej, które wsparto przykładami funkcjonowania określonych mechanizmów transmisyjnych w obrocie. Za priorytetowe uznano rozróżnienie trybów transmisji na sądowy i pozasądowe, tj. notarialny i konsularny. Uwzględniono przy tym ostatnie nowelizacje prawa o notariacie i prawa konsularnego. Na zakończenie analizie poddano zagadnienie pełnomocnictwa transmisyjnego.

Pracę zamyka rozdział szósty, którego przedmiot stanowi rola i znaczenie transmisji w prawie prywatnym międzynarodowym. W tej części pracy ukazano główne europejskie sposoby nabycia spadku przez transmitariuszy, a także normy kolizyjne właściwe dla tytułowej instytucji prawnej. Zbadano sposób, w jaki rzeczone zagadnienie zostało uregulowane w bilateralnych i multilateralnych umowach międzynarodowych łączących Polskę z innymi państwami. Wywody wieńczy szczegółowa analiza transmisji na gruncie unijnego rozporządzenia spadkowego nr 650/2012. Badaniami objęto jurysdykcję krajową organów sądowych w sprawach transmisyjnych, prawo właściwe dla transmisji, a także kwestię odnotowania faktu transmisji w europejskim poświadczeniu spadkowym.

Zbadanie według niniejszego schematu obowiązujących regulacji prawnych dotyczących transmisji, tak o zasięgu krajowym, jak i ponadnarodowym, dowodzi głównej hipotezy badawczej. Odwołując się do argumentów natury dogmatycznej, jurydycznej i społecznej, starałem się wykazać, że transmisja spadku jest konsekwencją dziedziczenia opartego na zasadzie sukcesji uniwersalnej. Okoliczność ta powinna być stałym motywem przewodnim przy analizie poszczególnych kwestii szczegółowych związanych z tytułowym zagadnieniem, w tym procedurą składania oświadczeń transmisyjnych, trybami transmisji, wielością transmissio itd. Ten najistotniejszy aspekt badawczy wydaje się zauważany w orzecznictwie zagranicznym, zwłaszcza niemieckim i włoskim, do którego często odwołuję się przy analizie kolejnych problemów.

Spojrzenie przez pryzmat regulacji prawnych na przedstawioną, trojaką naturę transmisji: jako instytucji materialnoprawnej, proceduralnej i prywatno-międzynarodowej wskazuje, że tytułowa materia jest zagadnieniem niezwykle złożonym, wielowątkowym i rozproszonym w różnych aktach normatywnych. Zjawisko to jest przy tym charakterystyczne nie tylko dla rzeczywistości polskiej, ale też dla zagranicznych porządków prawnych. Prezentowana monografia stawia sobie za cel wszechstronne i całościowe zbadanie konstrukcji prawnej transmisji spadku. Ma to być analiza przekrojowa i kompleksowa, uwzględniająca w miarę możliwości ogół najważniejszych kwestii związanych z tą wyjątkową instytucją z zakresu prawa spadkowego. Stąd dla pełności obrazu analizie poddano transmisję nie tylko na tle regulacji materialnoprawnej, lecz także w relacjach proceduralnych i stosunkach z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego.

Jestem świadomy, że dokonana w monografii analiza różnych aspektów transmisji nie jest zapewne wyczerpująca. Usprawiedliwieniem tego mogą być trudności metodologiczne wynikające z charakteru materiału normatywnego badanej dziedziny prawa. Problematyka transmisji z pewnością nie stanowi materii, której ustawodawca poświęcił wystarczająco uwagi. Nie cieszy się ona również zbytnim zainteresowaniem doktryny ani judykatury. Wiele istotnych kwestii związanych z transmisją zostało po prostu pominiętych milczeniem. Z tego powodu zdecydowałem się przedstawić zasadnicze problemy „transmisyjne”, aby na koniec podjąć próbę wyjaśnienia wątpliwości przy zastosowaniu konkretnych zabiegów interpretacyjnych.