Dawidziuk Ewa, Traktowanie osób pozbawionych wolności we współczesnej Polsce na tle standardów międzynarodowych

Niniejsza monografia stanowi zmienioną i skróconą wersję rozprawy doktorskiej, przygotowanej pod kierunkiem prof. zw. dr. hab. Stefana Lelentala i obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego.

Jak zauważa M. Foucault, więzienie to rozwiązanie odrażające, bez którego nie można się jednak obyć . Kara pozbawienia wolności jest zatem takim środkiem w walce z przestępczością, z którego nie sposób całkowicie zrezygnować. Nie oznacza to jednak, że postępowanie z osobami pozbawionymi wolności nie jest poddane żadnym normom.

W publikacji dokonano zestawienia przepisów prawa polskiego i praktyki w jednostkach penitencjarnych z rekomendacjami oraz umowami międzynarodowymi, odnoszącymi się do sposobu traktowania osób pozbawionych wolności. Jak podkreślił w jednym z wyroków Trybunał Konstytucyjny, mimo że zalecenia międzynarodowe nie mają często charakteru wiążącego, to powinny być jednak przestrzegane w każdym demokratycznym państwie prawnym. Rekomendacje ONZ czy Rady Europy określają bowiem minimalne standardy humanitarnego traktowania więźniów, stanowiąc tym samym istotne wskazówki, także przy interpretacji przepisów prawa polskiego .

W monografii przedstawiono pryncypialne zasady, którym powinno podlegać wykonywanie kary pozbawienia wolności, tj. poszanowanie godności, humanitarne traktowanie, zakaz tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Wskazując na interpretację tych ogólnych sformułowań w kontekście orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, a następnie zestawiając to z praktyką w jednostkach penitencjarnych oraz obowiązującymi w naszym kraju przepisami prawa, wykazano potrzebę znowelizowania niektórych z nich albo uchwalenia nowych – w obszarze omówionych zagadnień.

Pierwszy rozdział opracowania poświęcono szczegółowemu omówieniu standardów traktowania osób pozbawionych wolności w kontekście przepisów prawa międzynarodowego typu hard-law i soft-law oraz przepisów prawa krajowego.

W drugim rozdziale przedstawiono mechanizmy ochrony osób pozbawionych wolności przed niedozwolonymi formami traktowania, dokonując podziału na mechanizm sądowej ochrony, jakim jest Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, i mechanizmy pozasądowe. Rolę tych ostatnich pełnią trzy instytucje prewencyjne: Krajowy Mechanizm Prewencji, Podkomitet ONZ do Spraw Prewencji i Europejski Komitet do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu.

W trzecim i czwartym rozdziale omówiono zaś wybrane zagadnienia, które uznano za istotne dla oceny sposobu traktowania osób pozbawionych wolności w Polsce. Problematyka w nich poruszona objęła warunki socjalno-bytowe więźniów, ze szczególnym uwzględnieniem pomieszczeń mieszkalnych oraz ich zaludnienia, warunki sanitarno-higieniczne, jak również środki oddziaływania na skazanych. W ramach tego ostatniego tematu przedstawiono szczegółowo zagadnienie zajęć kulturalno-oświatowych, zatrudnienia skazanych, nauczania oraz kontaktów osadzonych ze światem zewnętrznym.

Należy podkreślić, iż zakres podmiotowy monografii został ograniczony do skazanych odbywających karę pozbawienia wolności. Objęcie nim osób tymczasowo aresztowanych poszerzyłoby zbytnio dalsze rozważania. Przy czym w całości publikacji, celem uniknięcia powtórzeń, posłużono się wymiennie pojęciem skazany, osadzony albo ogólnym sformułowaniem osoba pozbawiona wolności.