Kubacki Artur Dariusz, Tłumaczenie poświadczone. Status, kształcenie, warsztat i odpowiedzialność tłumacza przysięgłego

O ile zagadnienia prawne związane z tłumaczami przysięgłymi zostały dość dobrze opisane w Polsce przez prawników w trzech dotychczas wydanych komentarzach do ustawy o zawodzie tłumacza przysięgłego, to różnorodne aspekty pragmatyki zawodu tłumacza przysięgłego nie doczekały się jeszcze całościowego i pogłębionego opracowania . Brakuje szerokiego omówienia kwestii kształcenia kandydatów na tłumaczy przysięgłych, a następnie doskonalenia adeptów zawodu, procedury egzaminowania i ustanawiania, metodyki wykonywania tłumaczenia poświadczonego, zwanego także uwierzytelnionym, oraz przysięgłego tłumaczenia słowa żywego w sądzie, na policji czy w urzędach lub innych instytucjach, nie wyczerpano też problematyki odpowiedzialności zawodowej wiążącej się bezpośrednio z wykonywaniem tego zawodu . Niniejsza publikacja jest pracą interdyscyplinarną o charakterze teoretyczno-aplikatywnym. Wpisuje się w zakres badań juryslingwistyki (znanej także pod nazwą legilingwistyka) , tj. nauki zajmującej się - w rozumieniu J. Pieńkosa - badaniem języka prawnego i prawniczego z wykorzystaniem wiedzy i metodologii językoznawczej. Została przygotowana na bazie wieloletnich doświadczeń autora, praktykującego tłumacza przysięgłego języka niemieckiego, ekonomisty oraz teoretyka i dydaktyka przekładu specjalistycznego.

Badania nad przekładem sądowym i działalnością tłumaczy przysięgłych poza granicami Polski są prowadzone od wielu lat, a ich szczególna intensyfikacja przypadła na schyłek XX i początek XXI w. W tym okresie powstało wiele prac poświęconych przede wszystkim praktyce tłumaczenia sądowego, badanego zarówno przez prawników, jak i lingwistów. W obszarze angloamerykańskim (USA, Kanada, Australia) dominuje nurt lingwistyczny, reprezentowany przez takich naukowców, jak np. S. Berk-Seligson, R.D. Gonzáles, V.F. Vásquez i H. Mikkelson, E.M. de Jongh, R. Morris czy H. Mikkelson . Badacze ci wskazują na szczególną rolę, jaką na sali sądowej odgrywa tłumacz, który staje się aktywną osobą we wszystkich etapach postępowania sądowego. Na przykładzie dokonywanych przez tłumacza zmian pragmatycznych (chodzi np. o dobieranie pewnych formuł grzecznościowych, zmianę skomplikowanych konstrukcji zdania lub dodawanie czy opuszczanie partykuł) S. Berk-Seligson udowodniła, iż tłumacz sądowy ma potencjalną władzę i może wywierać ogromny wpływ na recepcję treści wypowiadanych w sądzie przez obcojęzycznych uczestników postępowania . Z badań interakcji zachodzących na sali sądowej wynika według S. Hale , iż tłumacz może wpływać nawet na ogólny sposób postrzegania wiarygodności osoby obcojęzycznej, zmieniając znaczenia pragmatyczne, stosując opuszczenia, uzupełnienia, wyjaśnienia lub przerwy.

Większość badaczy w swoich pracach skupia się głównie na działaniach praktycznych tłumacza z perspektywy interlingwalnej. E.M. de Jongh opisuje wpływ interkulturowości na język, a co za tym idzie i proces tłumaczenia . R.D. Gonzáles, V.F. Vásquez i H. Mikkelson opowiadają się za forsowanym zwłaszcza przez prawników tłumaczeniem dosłownym, tj. za niezmienianiem rejestru i tonu wypowiedzi osoby tłumaczonej, a także zachowaniem przez nią w sądzie takiej samej pozycji, jaką miałaby osoba władająca danym językiem . Natomiast niektórzy z badaczy, jak wspomniana wyżej R. Morris , odrzucają całkowicie ideę tłumaczenia dosłownego, a udany proces komunikacji na sali sądowej przypisują czynnikom fizycznym i/lub psychicznym związanym z osobą tłumacza, a także uwarunkowaniom kulturowym.

W obszarze europejskim, zwłaszcza w krajach niemieckojęzycznych, problematyka roli tłumacza sądowego podejmowana jest przede wszystkim z perspektywy prawa procesowego (nurt prawniczy). Na przełomie XX i XXI w. powstało wiele rozpraw przygotowanych przez prawników bądź praktykujących tłumaczy, których centralnym punktem była rola i status tłumacza sądowego w świetle obwiązujących aktów prawnych (np. ustanawianie, prawa i obowiązki, stawiennictwo, wynagrodzenie, etyka itp.). W wielu krajach Europy tłumacza przysięgłego traktuje się jak biegłego, od którego - w odróżnieniu od systemu amerykańskiego - nie oczekuje się tłumaczenia dosłownego, lecz zgodnego z treścią, uzupełnionego - jeśli trzeba - o eksplikację tła kulturowego i inne wyjaśnienia istotne dla okoliczności sprawy . Do najważniejszych badaczy niemieckojęzycznych tego nurtu, do których prac będziemy się odwoływać w różnych rozdziałach niniejszej monografii, należy zaliczyć K. Jessnitzera, G. Kabelkę, Ch. Driesen, M. Kadric, U. Dauma, B. Lankisch, H. Balaeia i D. Beck .

W monografii zaprezentowano teoretyczne i praktyczne aspekty wykonywania zawodu tłumacza przysięgłego. Rozpoczęto od przedstawienia zarysu historycznego zawodu tłumacza przysięgłego w Polsce (rozdział I), a następnie szczegółowo omówiono jego status w wybranych krajach europejskich, w tym aktualny status prawny tłumacza przysięgłego w Polsce w świetle obowiązującej od 2005 r. ustawy o tym zawodzie (rozdział II). Książka zawiera także szczegółowe informacje o wymaganiach egzaminacyjnych dla kandydatów na tłumaczy przysięgłych wraz z językoznawczą analizą błędów popełnianych przez nich na egzaminie pisemnym i ustnym (na przykładzie języka niemieckiego i polskiego). W rozdziale IV zaprezentowany został profil kandydata na tłumacza przysięgłego, przygotowany na podstawie ankiet wypełnionych przez kandydatów poddających się procedurze egzaminacyjnej oraz w oparciu o analizę dokumentów składanych do Ministerstwa Sprawiedliwości, niezbędnych do nabycia uprawnień do wykonywania zawodu tłumacza przysięgłego. Opisano w nim również sposoby kształcenia tłumaczy w ramach studiów pierwszego i drugiego stopnia oraz studiów podyplomowych, a także metody doskonalenia zawodowego, po które można sięgnąć po uzyskaniu prawa do wykonywania zawodu. Rozdział V zawiera prezentację autorskiego programu kształcenia tłumaczy przysięgłych w ramach studiów drugiego stopnia lub studiów podyplomowych. W książce poruszono ponadto problem odpowiedzialności prawnej, w tym przede wszystkim odpowiedzialności zawodowej tłumaczy przysięgłych w kontekście działania Komisji Odpowiedzialności Zawodowej przy Ministrze Sprawiedliwości, na podstawie przeprowadzonej analizy spraw rozpatrywanych przez Komisję i wydawanych przez nią orzeczeń (rozdział VI).

Oprócz przeglądu ustawowych praw i obowiązków tłumaczy przysięgłych monografia zawiera obszerne omówienie teoretycznych i praktycznych zasad wykonywania tego zawodu, takich jak definicja tłumaczenia poświadczonego oraz przysięgłego tłumaczenia ustnego, formalne reguły sporządzania tłumaczeń poświadczonych, metody przysięgłego przekładu ustnego, sposoby uzyskiwania ekwiwalencji, deontologia w pracy tłumacza przysięgłego oraz organizacja jego warsztatu. Wspomniane omówienie zostało poparte wzorcowymi tłumaczeniami mającymi charakter tłumaczenia poświadczonego, które opatrzono komentarzami. Za przykład posłużył tekst paralelny, tj. niemieckojęzyczne zaświadczenia o niekaralności oraz polskie zapytanie o udzielenie informacji o osobie (rozdział III).

Prezentowana monografia obejmuje zatem kompleksowy opis zawodu i metodologii tłumacza przysięgłego, począwszy od kształcenia i ustanawiania tłumacza, poprzez wszelkie aspekty sporządzania tłumaczeń poświadczonych oraz zasady deontologiczne obowiązujące tłumacza, a skończywszy na jego błędach merytorycznych i/lub formalnych skutkujących ukaraniem, a nawet pozbawieniem prawa wykonywania zawodu. Praca ma charakter interdyscyplinarny, gdyż łączy wiedzę językoznawczą z wiedzą prawniczą w zakresie teorii i praktyki. Zrezygnowano w niej ze szczegółowego omówienia prac teoretycznych na rzecz przedstawienia praktycznych aspektów wynikających z pragmatyki zawodowej, które nie doczekały się jeszcze pogłębionego opracowania.

W monografii podjęto się próby udzielenia odpowiedzi na następujące pytania:

Podsumowaniem analizowanej problematyki są wnioski dotyczące najbardziej optymalnych metod kształcenia kandydatów na tłumaczy przysięgłych (w tym propozycja curriculum) i doskonalenia zawodowego ustanowionych tłumaczy przysięgłych oraz sugestie i wskazówki odnoszące się do systemu egzaminowania kandydatów, a także ustanawiania oraz karania tłumaczy przysięgłych w Polsce.

Adresatami niniejszego opracowania są przede wszystkim kandydaci na tłumacza przysięgłego (specjalistycznego), legitymujący się wykształceniem filologicznym i niefilologicznym, oraz praktykujący - zwłaszcza od niedawna - tłumacze przysięgli, którzy chcieliby poszerzyć zakres swojej wiedzy na temat wykonywanego przez nich zawodu.

Do pracy wprowadzono fragmenty artykułu pt. Odpowiedzialność zawodowa tłumaczy przysięgłych , który stał się częścią ostatniego rozdziału, a także fragmenty artykułu pt. Europejskie modele ustanawiania tłumaczy przysięgłych oraz kryteria dopuszczające do wykonywania zawodu w wybranych krajach Unii Europejskiej, napisanego we współpracy z Iwoną Wowro i opublikowanego w 2006 r. , na bazie którego powstał rozdział II. Ponadto w monografii wykorzystano artykuł poświęcony analizie błędów na egzaminie pisemnym dla kandydatów na tłumacza przysięgłego oraz referat dotyczący analizy błędów na egzaminie ustnym na tłumacza przysięgłego, wygłoszony w kwietniu 2011 r. na międzynarodowej konferencji naukowej TRANSLATA w Innsbrucku . Dwa ostatnie materiały zostały przełożone z języka niemieckiego na język polski, a następnie uzupełnione licznymi przykładami i opatrzone szerokimi komentarzami, co istotnie zmieniło ich treść.

W tym miejscu autor monografii chciałby serdecznie podziękować Naczelnikowi Wydziału Tłumaczy Przysięgłych w Ministerstwie Sprawiedliwości - Panu Bolesławowi Cieślikowi oraz jego pracownikom za możliwość przeprowadzenia ankiety podczas egzaminu na tłumacza przysięgłego, a także udostępnienie wszelkich materiałów i informacji niezbędnych do opracowania statystyki zdawalności oraz profilu kandydata do zawodu tłumacza przysięgłego. Słowa podziękowania autor kieruje także do Przewodniczącego Komisji Odpowiedzialności Zawodowej, Pana Prokuratora Jacka Zielińskiego, za udostępnienie mu akt spraw rozpatrywanych w latach 2005-2010 na posiedzeniach KOZ oraz konsultację rozdziału VI książki. Autor dziękuje również Przewodniczącemu Państwowej Komisji Egzaminacyjnej do przeprowadzania egzaminu na tłumacza przysięgłego, Panu Profesorowi Janowi Ilukowi, będącemu zarazem kierownikiem Zakładu Dydaktyki Języka Niemieckiego w Instytucie Filologii Germańskiej Uniwersytetu Śląskiego, którego jest pracownikiem, za wspieranie jego rozwoju naukowego i umożliwienie mu zdobycia cennych doświadczeń podczas pracy w charakterze konsultanta PKE. Wyrazy podziękowania należą się ponadto recenzentowi pracy, Panu Profesorowi Edwardowi Białkowi, za życzliwe uwagi krytyczne przy opracowywaniu wersji ostatecznej do druku. Na koniec autor chciałby gorąco podziękować swojemu przyjacielowi, Panu Janowi Gościńskiemu, tłumaczowi przysięgłemu języka angielskiego, za wszystkie rady i wnikliwe uwagi dotyczące kwestii merytorycznych, a także swojej drogiej koleżance, Pani Dagmarze Wachnie, za rzetelną korektę językową.