Niezgódka Piotr, Test trójstopniowy w prawie autorskim. Paradygmaty prawa autorskiego

Truizmem jest współcześnie stwierdzenie, że problematyka prawa autorskiego jest tematem trudnym, kontrowersyjnym, wywołującym burzliwą debatę publiczną. Liberalizacja zasad ochrony interesów twórców w kierunku większego poszanowania interesu społeczeństwa zainteresowanego możliwością wolnego korzystania z dóbr intelektualnych jest postulatem formułowanym przez liczne środowiska, nie tylko alterglobalistyczne, lecz również uznane ośrodki akademickie i naukowe . W tym kontekście nie dziwi łatwy do zaobserwowania fakt, że głównym przedmiotem tej toczonej w przestrzeni publicznej dyskusji częściej jest kwestia, jakie działania na utworach powinny być „otwarte” i pozostające poza sferą kontroli autora. Problematyka ta jest zatem z oczywistych względów interesującym i stale aktualnym obszarem badawczym w naukach prawnych.

Zabierając głos w powyższej dyskusji jako prawnik, trzeba przyjąć za punkt wyjścia fakt, że ochrona interesów twórców z wykorzystaniem praw autorskich może być postrzegana na dwa sposoby. Z jednej strony uznać można ją za wyraz potwierdzenia przez system prawny wynikającej z natury rzeczy doniosłości więzi twórcy z utworem jego autorstwa, uzasadniającej przyznanie szczególnej ochrony jego interesom. W takim ujęciu więź twórcy z utworem i motywy jej ochrony wykazują podobieństwo do więzi między rzeczą a jej właścicielem, będącej punktem wyjścia do silnych instrumentów na rzecz ochrony własności . Centralną pozycję w sferze prawa autorskiego zajmuje w tym wypadku sam twórca . Ta odwołująca się do założeń szkoły prawa natury perspektywa przyjmowana jest w kontynentalnych regulacjach prawa autorskiego opartych na tradycji droit d’auteur .

Z drugiej strony prawne instrumenty ochrony interesów twórczych postrzegać można przez pryzmat interesu publicznego, jako zbiór norm zorientowanych na realizację w długim okresie społecznie użytecznych celów związanych z dostępnością dóbr intelektualnych. Przyznanie twórcom narzędzi prawnych zabezpieczających ich wyłączność w zakresie eksploatacji utworów stanowić ma w tym ujęciu czynnik zachęcający ich do dzielenia się wytworami ich intelektu, z korzyścią dla całego społeczeństwa . Takie pragmatyczne podejście charakteryzuje regulacje prawa autorskiego oparte na tradycji copyright, w których prawo to postrzegane jest jako narzędzie zapewniające twórcy quasi-monopol w odniesieniu do stworzonego przez niego utworu . „Monopol” ten jest z założenia wielowymiarowo ograniczony, czasowo oraz przedmiotowo. Wyłączność autorska sięga tylko tak daleko, jak jest to konieczne do realizacji wyznaczonych przez prawodawcę celów społecznych. W pozostałym zakresie utwór w założeniu powinien być ogólnodostępny .

W powyższym kontekście z perspektywy prawnika prowadzona obecnie dyskusja nad przyszłym kształtem prawa autorskiego jest w istocie dysputą dotyczącą aktualnego paradygmatu tego prawa. Przewodnim motywem toczonych rozważań jest wybór jednej z wyżej wskazanych perspektyw patrzenia na prawo autorskie i podjęcie decyzji, która ze wskazanych kategorii interesów winna mieć pierwszeństwo i tym samym stanowić zasadę, która zaś ma mieć charakter wtórny, będąc w rezultacie wyjątkiem od zasady. Trzecim godnym rozważenia rozwiązaniem jest przypisanie obu tym kategoriom domyślnie równorzędnego statusu.

Zdecydowanie się na jedną ze wskazanych perspektyw ma doniosłe znaczenie dla kształtu regulacji prawa autorskiego oraz jej późniejszego stosowania przez sądy. Determinuje ono treść i formę przepisów określających, co podlega ochronie, co zaś jest tej ochrony pozbawione. Co bowiem istotne, niezależnie od przyjętego sposobu postrzegania prawa autorskiego konieczne jest wytyczenie jego granic, tak samo jak w przypadku prawa własności . Nawet intuicyjnie stwierdzić można, że podmiotowe prawo autorskie nie powinno być postrzegane jako prawo absolutne, nieograniczone, pozbawione jakiegokolwiek kontekstu społecznego, czego praktycznym wyrazem jest tendencja do uwzględniania jego społecznej funkcji w aktach prawnych z obszaru prawa autorskiego . Granice powyższe wytyczane są zarówno w warstwie pozytywnej, na poziomie wyznaczania treści prawa autorskiego, jak również w sposób negatywny, poprzez określenie, jakie działania pozostają poza sferą wyłączności autorskiej. Rozgraniczenie tych dwóch zakresów wymaga ustalenia przez prawodawcę pożądanego balansu pomiędzy ochroną interesów twórców a ochroną interesu publicznego.

Określając pożądany w realiach danego państwa układ powyższych interesów, prawodawca ograniczony jest standardami prawa międzynarodowego. O ile bowiem akty prawne z tego obszaru zasadniczo nie formułują jednolitego maksymalnego poziomu ochrony interesów twórców, ograniczając się w tym względzie do wyznaczenia minimalnego standardu , o tyle zakres dopuszczalnych ograniczeń wyłączności został ograniczony. W efekcie niedopuszczalne jest formułowanie przez krajowych prawodawców takich ograniczeń wyłączności, które pozwalałyby na dalej idące zawężenie wyłączności autorskiej. Prawo międzynarodowe posługuje się w tym zakresie dwoma rodzajami instrumentów prawnych. Pierwszym są konkretne ograniczenia wyłączności autorskiej. Drugim jest wymóg, aby ograniczenia wyłączności dotyczyły określonych szczególnych przypadków, niepozostających w sprzeczności z normalnym korzystaniem z utworu i nienaruszających bezzasadnie słusznych interesów twórcy. Ten – określany jako test trójstopniowy – zestaw przesłanek wyznaczających ramowe kryteria zgodności ograniczeń wyłączności z międzynarodowym minimum ochrony wprowadzony został po raz pierwszy w ramach Aktu sztokholmskiego Konwencji berneńskiej i stanowi od tego czasu uznany w skali międzynarodowej, przejęty między innymi do Porozumienia w sprawie handlowych aspektów własności intelektualnej oraz Traktatu WIPO o prawie autorskim, ale również do prawa Unii Europejskiej oraz ustaw autorskich w licznych państwach, kompromis w kwestii określania zakresu dopuszczalnego na poziomie krajowym wyważania interesów twórców oraz interesu publicznego. Taka kompromisowa formuła, której wyrazem jest sposób sformułowania poszczególnych jej kryteriów, pozwala postrzegać ją jako narzędzie zorientowane na równoważenie interesów twórców oraz użytkowników utworów .

Wobec wielości aktów prawnych, w których występuje omawiane tu narzędzie, bardziej precyzyjne jest mówienie nie o jednym „teście trójstopniowym”, mogące sugerować występowanie tylko jednego testu, lecz o „formule testu trójstopniowego”. Odniesienie do jednego „testu trójstopniowego” traktować należy zatem jako skrót myślowy odwołujący się do tego testu w samym tylko wymiarze konstrukcyjnym, nie zaś do konkretnego rozwiązania legislacyjnego.

Z czysto prawodawczego punktu widzenia, czyli bez dokonywania oceny zgodności na gruncie prawa międzynarodowego, formuła testu trójstopniowego może zostać wykorzystana przez krajowych prawodawców na trzy sposoby. Po pierwsze, jej kryteria służyć mogą sformułowaniu w prawie krajowym katalogów konkretnych ograniczeń wyłączności. Po drugie, może ona zostać zastosowana w prawie krajowym w celu wprowadzenia dodatkowych kryteriów warunkujących legalność wyników zastosowania konkretnie sformułowanych ograniczeń wyłączności autorskiej. Po trzecie, może ona zostać włączona do prawa krajowego w celu zastosowania przez sądy jako jedyne narzędzie rozstrzygania konkretnych sporów między twórcą a użytkownikiem utworu.

Wybór jednego z powyższych sposobów zastosowania formuły testu trójstopniowego związany jest z przyjętym paradygmatem prawa autorskiego. Oparcie się na paradygmacie proautorskim, bliskim systemom prawnym tradycji droit d’auteur, skłaniać będzie do wybrania pierwszego lub drugiego podejścia. Przy tej perspektywie przyznanie pierwszeństwa ochronie interesów twórców uzasadniać będzie możliwie precyzyjne, enumeratywne określenie ograniczeń wyłączności (pierwszy sposób zastosowania), dodatkowo ewentualnie uzupełnione formułą testu stosowaną jako zabezpieczenie przed takimi ograniczeniami (drugi sposób zastosowania). Odmiennie na gruncie paradygmatu dającego pierwszeństwo interesowi społecznemu naturalna będzie tendencja do mniej sztywnej formuły regulowania ograniczeń wyłączności. Czytelnym przykładem jest tutaj przyjęta w USA konstrukcja fair use. Formuła testu trójstopniowego jest zatem na tyle elastyczna, że może ona zostać zastosowana w celu osiągnięcia pożądanego przez danego prawodawcę układu interesów w prawie autorskim.

Określenie paradygmatu prawa autorskiego i dostosowane do niego ukształtowanie regulacji ograniczeń wyłączności autorskiej przekłada się również na zdolności adaptacyjne prawa autorskiego. Sztywno sformułowany katalog ograniczeń wyłączności powoduje, w odróżnieniu od konstrukcji fair use, że interes publiczny nie może zostać uwzględniony bez uprzedniej aktywności prawodawcy. Zasadniczo powszechne są już głosy krytykujące obowiązujące regulacje prawa autorskiego za nienadążanie za zmieniającymi się uwarunkowaniami społecznymi i ekonomicznymi . Teoretycznym rozwiązaniem tego problemu mogłoby być przeniesienie ciężaru uwzględniania interesu publicznego z prawodawców na sądy, na przykład poprzez postawienie przed nimi zadania stosowania kryteriów testu trójstopniowego na trzeci z wyżej wskazanych sposobów. Rozwiązanie takie bliższe byłoby zastosowanej w modelu copyright klauzuli fair use, adresowanej właśnie do sądów. Wychodziłoby ono również naprzeciw zauważalnej tendencji do stopniowego zacierania się czytelnego rozróżnienia między systemami tradycji droit d’auteur a systemem copyright, przyczyn której upatrywać należy między innymi w komercjalizacji prawa autorskiego . Współczesna specyfika procesu twórczego skłania bowiem do postrzegania prawa autorskiego w sposób utylitarny, jako narzędzia służącego do realizacji określonych celów społecznie użytecznych. Ograniczająca się pierwotnie do utworów literackich i artystycznych twórczość, odzwierciedleniem której jest użyte w Konwencji berneńskiej określenie przedmiotu prawa autorskiego jako „dzieł literackich i artystycznych” , obejmuje współcześnie w coraz większej mierze innego rodzaju dzieła, w tym nie tylko te użytkowe, lecz również „utwory” o niskim natężeniu pierwiastka twórczego, pozbawione ponadczasowego charakteru, o krótkim okresie doniosłości społecznej . Działalność twórcza nie jest obecnie „twórcza” w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz coraz częściej przybiera charakter działalności „produkcyjnej”, zorientowanej na przyniesienie zysku i dostarczenie społeczeństwu określonego produktu. Tym samym trudno stosować w odniesieniu do niej jednolicie ukształtowane, oparte na założeniu szczególnej osobistej więzi twórczej, konstrukcje prawa autorskiego, nakazujące postrzegać wszelkie ograniczenia wyłączności jako wymagające ścisłej wykładni odstępstwa od zasady w postaci ochrony twórców. Uzasadnione jest rozważenie przejścia w kierunku bardziej utylitarnego ujęcia, pozwalającego na równoległe uwzględnienie specyfiki, rodzaju danego utworu.

Problem braku elastyczności, rozumianej jako istnienie w obowiązującym prawie rozwiązań zapewniających stosującym je sądom możliwość dostosowywania kształtu norm prawnych do specyficznych okoliczności określonego stanu faktycznego, staje się jeszcze bardziej doniosły w przypadku tych regulacji prawnych, które opierają się na wskazanym powyżej połączeniu zamkniętego katalogu ograniczeń wyłączności z przeniesionym do prawa krajowego testem trójstopniowym dodatkowo zabezpieczającym interes twórców. Prawo autorskie zorientowane jest wówczas przede wszystkim na ochronę interesów twórców, którzy uzyskują poprzez formułę testu trójstopniowego możliwość kwestionowania działań podejmowanych przez użytkowników z powołaniem na określone ograniczenia wyłączności autorskiej.

Powyższe, dostrzegalne w wielu systemach prawnych, przesunięcie punktu uwagi testu trójstopniowego z równoważenia interesów twórców oraz interesu społecznego w kierunku samego tylko dodatkowego zabezpieczenia pierwszej grupy interesów skłoniło grupę przedstawicieli europejskiej doktryny prawa autorskiego do podpisania w 2010 r. Deklaracji w sprawie zrównoważonego stosowania testu trójstopniowego . Dostrzegając między innymi wskazane powyżej zmiany w zakresie specyfiki działalności twórczej, dokument ten postuluje w istocie powrót do postrzegania testu trójstopniowego zgodnie z jego założeniami z Aktu sztokholmskiego Konwencji berneńskiej, czyli jako narzędzia określającego w otwarty sposób uniwersalne, ramowe kryteria dopuszczalności ograniczeń wyłączności autorskiej. Wychodząc naprzeciw współczesnej dynamice zmian uwarunkowań społecznych i ekonomicznych, postuluje on również przeniesienie ciężaru stosowania testu z prawodawców na sądy krajowe.

Powyższe wstępne uwagi pozwalają uznać test trójstopniowy za niezwykle interesujący i przyszłościowy przedmiot badań, o doniosłym znaczeniu społecznym. Zaskakiwać powinien w tym kontekście brak w polskiej literaturze prawniczej jakiejkolwiek bardziej obszernej monograficznej analizy przedmiotowego testu . Co więcej, również w zagranicznej literaturze liczba takich publikacji jest mała. W tym kontekście wyróżnia się opublikowana w 2004 r. monografia autorstwa M. Senftlebena w całości poświęcona testowi trójstopniowemu, która stanowiła dla mnie jeden z czynników inspirujących do napisania niniejszej pracy.

W ramach niniejszej rozprawy postawiona zostaje teza o nieprawidłowości postrzegania formuły testu trójstopniowego jako narzędzia zorientowanego jedynie na zabezpieczenie interesów twórców i zasadności zorientowania jej na realizowaną obok prawodawców również przez sądy funkcję równoważenia tych interesów z interesem społecznym, zgodnie z postulatami wyżej wskazanej Deklaracji w sprawie zrównoważonego stosowania testu trójstopniowego. Teza ta rozwinięta zostanie w kontekście prowadzonej obecnie, wspomnianej na wstępie, debaty na temat aktualnego paradygmatu prawa autorskiego, w ramach której postuluje się przyznanie obu kategoriom interesów w prawie autorskim domyślnie równorzędnego statusu.

Analiza zorientowana na uzasadnienie postawionej tezy wymagać będzie w pierwszej kolejności rozpatrzenia przedstawianych w debacie o paradygmacie prawa autorskiego założeń funkcjonalnych, jakie przypisywało oraz przypisuje się temu prawu. Konieczne jest bowiem zidentyfikowanie miejsca, jakie w motywach prawa autorskiego zajmują interesy twórców, jaka zaś jest doniosłość interesu publicznego. Wskazane zostaną podstawowe teoretyczne modele określania treści prawa autorskiego, których kształt jest pochodną przyjętego paradygmatu prawa autorskiego oraz jego założeń funkcjonalnych. W tym kontekście szczególna uwaga poświęcona zostanie koncepcji własności literackiej i artystycznej oraz nawiązującemu do niej, ugruntowanemu w polskiej doktrynie, własnościowemu modelowi określania treści prawa autorskiego. Podniesiona zostanie sprzeczność opartego na nim postrzegania prawa autorskiego z postulatem zwiększenia jego zdolności adaptacyjnych (rozdział 1). Celem tej części rozważań będzie wskazanie doniosłości społecznych funkcji prawa autorskiego oraz wynikająca z tego zasadność odejścia od paradygmatu tego prawa jako narzędzia ochrony praw twórców w kierunku postrzegania go jako zestawu instrumentów prawnych zorientowanych na równoważenie interesów twórców oraz interesu społecznego.

W dalszej kolejności zaprezentowane zostaną rozwiązania prawne, z których wykorzystaniem wyznaczany jest zakres sfery wyłączności autorskiej, zarówno od strony pozytywnej (na przykład w zakresie określania przedmiotu ochrony), jak również – bardziej – obszernie od istotnej z punktu widzenia tematyki niniejszej pracy strony negatywnej. Przedstawione zostaną problemy wynikające z zastosowania ściśle interpretowanego zamkniętego katalogu ograniczeń od wyłączności autorskiej oraz korzyści z ewentualnego odejścia od będącego jego przyczyną postrzegania takich ograniczeń jako wyjątków od zasady ochrony nadrzędnych interesów twórcy (rozdział 2). Celem tej części rozważań będzie wskazanie istniejących w prawie autorskim zabezpieczeń interesu społecznego oraz korzyści związanych z odejściem od restrykcyjnego postrzegania ograniczeń wyłączności.

Kolejny fragment poświęcony będzie samej formule testu trójstopniowego jako kluczowego na forum międzynarodowym narzędzia regulacji ograniczeń wyłączności autorskiej. Przedstawiona zostanie jego geneza, ugruntowanie w obowiązującym prawie, jak również relacje pomiędzy poszczególnymi testami. Celem tej części rozważań będzie identyfikacja oraz prezentacja funkcji realizowanych przez poszczególne testy trójstopniowe, ich relacji do określonych ograniczeń wyłączności, jak również wskazanie sposobu, w jaki poszczególne zawarte w teście kryteria realizują powyższe funkcje. Analiza w tym fragmencie obejmie w pierwszej kolejności miejsce oraz funkcję testu trójstopniowego w prawie międzynarodowym (rozdział 3), wraz z dokonaną w kolejnym kroku analizą kryteriów składających się na jego trzy „stopnie” (rozdział 4), mającą zweryfikować zasadność wysuwanych niekiedy pod adresem formuły testu trójstopniowego zarzutów o jej „pustym” charakterze. Rozważania w tym zakresie będą miały w dużej mierze charakter teoretyczny, czego przyczyną jest mała liczba orzeczeń sądowych oraz poglądów doktryny poświęconych formule testu trójstopniowego, zwłaszcza w polskiej judykaturze i literaturze prawniczej. W dalszej części wywód poświęcony będzie miejscu i funkcjom testu trójstopniowego w prawie Unii Europejskiej (rozdział 5). Zamknięciem tego fragmentu rozważań będzie prezentacja miejsca i funkcji testu, uregulowanego w art. 35 pr. aut., jako instrumentu opartego na wybranych kryteriach formuły testu trójstopniowego z prawa międzynarodowego, wraz z prezentacją zagadnień pokrewnych mających lub mogących mieć wpływ na jego stosowanie (rozdział 6). Celem wszystkich tych rozdziałów rozprawy jest wykazanie różnorodności możliwych sposobów zastosowania formuły testu trójstopniowego oraz przedstawienie ich relacji i sposobu wykładni poszczególnych kryteriów.

Mając na uwadze sformułowaną w niniejszej rozprawie tezę, za którą kryje się postulat uwzględnienia w większym stopniu interesu społecznego w prawie autorskim oraz przeniesienia części ciężaru ważenia interesów w tym obszarze na sądy, konieczna jest prezentacja założeń przyjętej w systemie copyright instytucji fair use, która jest konkretnym wyrazem przełożenia tego postulatu na kształt krajowego prawa autorskiego. Zaprezentowane zostaną poszczególne elementy konstytuujące fair use, co umożliwi ocenę, czy takie otwarte i adresowane do sądów rozwiązanie spełnia kryteria formuły testu trójstopniowego z prawa międzynarodowego (rozdział 7). Celem tej części rozważań jest weryfikacja zgodności fair use z prawem międzynarodowym, jak również wskazanie przykładów sposobów, w jakie sądy w USA korzystają z otwartości pozostawionej przez fair use. Wywód w tym zakresie ma również wyjść naprzeciw głosom krytycznym wobec tego rodzaju otwartości, zarzucającym jej przede wszystkim pozbawienie uczestników obrotu pewności prawa.

Istotny fragment analizy dotyczyć będzie prezentacji oraz oceny możliwości zmiany sposobu stosowania formuły testu trójstopniowego. Wskazany zostanie niewystarczający poziom elastyczności ograniczeń wyłączności sformułowanych w ramach zamkniętych katalogów. Zaprezentowane oraz rozwinięte zostaną spójne z tezą badawczą postulaty zawarte w Deklaracji w sprawie zrównoważonego stosowania testu trójstopniowego oraz w projekcie europejskiego kodeksu prawa autorskiego . Przedstawione oraz poddane analizie zostaną kluczowe kategorie interesu publicznego, który może być zabezpieczany przy wykorzystaniu formuły testu trójstopniowego. Ocena możliwości realizacji postulatu sformułowanego w tezie badawczej niniejszej pracy stanowić będzie, przy odniesieniu do prawa międzynarodowego, prawa europejskiego oraz prawa krajowego (na przykładzie Polski) końcowy fragment analizy (rozdział 8). Celem tej części rozważań jest określenie, w jakim zakresie istniejące prawo autorskie umożliwia postulowane w tezie badawczej sądowe stosowanie regulacji ograniczeń wyłączności autorskiej opartej na formule testu trójstopniowego.

Podstawową metodą badania będzie metoda prawnodogmatyczna, w ramach której analizie poddane zostaną akty prawne z obszaru prawa autorskiego, ze szczególnym uwzględnieniem przepisów odwołujących się do formuły testu trójstopniowego, oraz stosujące je orzeczenia. Towarzyszyć będzie jej metoda historycznoprawna, mająca na celu przedstawienie ewolucji badanej instytucji, jak również, w celu zbadania teoretycznych założeń stojących za poszczególnymi testami trójstopniowymi, metoda teoretycznoprawna. Badanie obejmie prawo międzynarodowe, z którego omawiany test się wywodzi, prawo Unii Europejskiej oraz prawo polskie. Integralną część wywodu stanowić będą w niezbędnym zakresie odniesienia komparatystyczne do innych jeszcze krajowych porządków prawnych. Kluczowe jest tutaj sięgnięcie do amerykańskiego Copyright Act, które służyć ma wykazaniu specyfiki konstrukcji fair use.

Niniejsza monografia jest uaktualnioną wersją rozprawy doktorskiej, którą obroniłem w 2018 r. w Instytucie Prawa Cywilnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Pragnę podziękować mojej Promotor, pani Profesor Monice Dąbrowskiej, za Jej zaangażowanie, poświęcony mi czas oraz wszelkie wnikliwe uwagi wniesione przez Nią na etapie powstawania rozprawy. Wyrazy wdzięczności kieruję także do obu Recenzentów, pana Profesora Ryszarda Markiewicza oraz pana Profesora Rafała Sikorskiego, których uwagi przyczyniły się do treści niniejszej monografii.

Monografię niniejszą dedykuję w całości mojej wspaniałej Żonie, Elżbiecie.