Jopek-Bosiacka Anna, Teoretycznoprawne i logiczne uwarunkowania przekładu prawnego

Na dyskurs prawny i komunikację prawną można patrzeć z różnych perspektyw badawczych, badać je za pomocą różnych narzędzi metodologicznych i metodologii: filozofii prawa (m.in. Bentham 1782[1970], Kelsen 1960, Hart 1961, Dworkin 1986, Sartor 2007, Raz 2009), filozofii języka (m.in. Wittgenstein 1922, Austin 1962, Marmor 2014), socjologii prawa (Cotterrell 2006, Luhmann 1981), semiotyki prawa (Kevelson 1986, 1987, 1988; Carzo i Jackson 1985; Jackson 2010, 1985), lingwistyki (Biel, Goźdź-Roszkowski, Matulewska, Kierzkowska), analizy dyskursu, prawoznawstwa czy teorii prawa (Wróblewski, Zieliński, Wronkowska), logiki (Ziembiński, Malinowski, Ajdukiewicz, Kotarbiński), komparatystyki prawniczej (Zweigert i Kötz, de Cruz, Tokarczyk, de Groot). Za pomocą językoznawczej metodologii badawczej (przede wszystkim lingwistyki stosowanej, socjopragmatyki, genologii lingwistycznej, lingwistyki tekstu oraz translatoryki), podjęto próbę nakreślenia teoretycznoprawnych i logicznych podstaw przekładu prawnego, przyjmując za punkt wyjścia polską teorię prawa, logikę prawniczą i częściowo socjologię prawa oraz filozofię prawa.

Przyjęta metodologia w przeważającej większości czerpie z wyników badań teorii prawa i logiki, co jest warunkiem sine qua non właściwej interpretacji tekstu prawnego. Uzupełniające wykorzystanie teorii lingwistycznych i translatorycznych pozwoli na wykorzystanie przedstawionych wyników na potrzeby analizy komunikacji prawnej i przekładu prawnego. Wybór elementów tekstu do analizy podyktowany był ważnością zagadnień pozostających na styku teorii prawa i logiki oraz lingwistyki i translatoryki. Wśród analizowanych zagadnień znalazły się definicje, spójniki, modalność deontyczna, negacja, terminologia, struktura syntaktyczna i informacyjna przepisów prawnych oraz struktura tekstu prawnego.

Celem moich rozważań – na podstawie polskich, anglosaskich i unijnych zasad techniki prawodawczej – jest: 1) analiza wyabstrahowanych właściwości tekstów prawnych w ujęciu porównawczym w kontekście przekładu prawnego; 2) wykazanie wpływu wskazanych narzędzi analitycznych i wybranych metodologii m.in. z zakresu teorii prawa, logiki, prawa porównawczego, analizy dyskursu i translatoryki na możliwości analizowania tekstu prawnego i jego interpretacji; 3) wskazanie logicznych i teoretycznoprawnych podstaw przekładu prawnego; 4) wyodrębnienie najważniejszych zasad przekładu prawnego. W rezultacie zostaną przedstawione najważniejsze podstawy przekładu prawnego w oparciu o zasady wypracowane przez teorię prawa, logikę prawniczą, a także translatorykę, uwzględniając również prawo porównawcze traktowane jako funkcjonalna metoda badawcza i narzędzie pozyskiwania wiedzy na temat innych systemów prawnych.

Prymarnym przedmiotem mojego zainteresowania badawczego jest język prawny przepisów bez szczegółowej analizy norm prawnych, z wyjątkiem prawnych aktów mowy związanych z modalnością deontyczną. Logiczne rozważania na temat języka tekstów aktów prawnych dotyczyć będą wyłącznie logiki prawniczej i semiotyki logicznej, a nie logiki formalnej. Elementy logiki i teorii prawa będą wzajemnie się przenikać.

Analizie będzie poddawana przede wszystkim pisemna i normatywna odmiana dyskursu prawnego, polsko- i anglojęzyczna, w ujęciu porównawczym, na potrzeby teorii przekładu i praktyki tłumaczeniowej oraz dydaktyki przekładu prawnego i specjalistycznego. Przez normatywną odmianę rozumiem teksty prawne w klasycznym ujęciu B. Wróblewskiego (1948), a więc teksty stanowiące i wyrażające normy prawne, tj. akty prawne takie jak ustawy i akty wykonawcze, regulowane w zakresie formy i treści najczęściej zasadami techniki prawodawczej. Język tekstów prawnych, czyli język przepisów , będzie analizowany z perspektywy dyrektyw techniki prawodawczej w sposób komparatystyczny. Wyniki analizy pozwolą uznać przekład prawny za autonomiczny rodzaj przekładu specjalistycznego z uwzględnieniem jego odrębności związanych przede wszystkim z dziedziną wiedzy, której dotyczy. Tezę tę postaram się udowodnić w niniejszej pracy.

Praca ma charakter interdyscyplinarny. Chociaż H. Kelsen uważał, że łączenie różnych dyscyplin naukowych, w szczególności prawa i socjologii, jest niedopuszczalne przy opisie prawa, bo prowadzi do metodologicznego synkretyzmu (2003: 5), to wydaje się, że połączenie teorii prawa i logiki z szeroko pojętym językoznawstwem wzbogaca przedmiot badań, tj. tekst normatywny i jego przekład w ujęciu kontrastywnym polsko-angielskim . Podejście interdyscyplinarne pozwala uzupełniać i weryfikować hipotezy pochodzące z odrębnych źródeł wiedzy. Analiza przekładu prawnego wymaga odwołania się do wiedzy z zakresu nauk prawnych i nauk pokrewnych. Przekład prawny jest rozumiany tutaj wąsko, wyłącznie jako przekład tekstów prawnych (inaczej Jopek-Bosiacka 2006).

Współczesne kierunki badań z zakresu teorii prawa, filozofii prawa oraz logiki (Malinowski, Zieliński, Gizbert-Studnicki, Zirk-Sadowski, Choduń, Matczak) w coraz większym stopniu pokazują możliwości otwarcia na wiedzę językoznawczą, w szczególności takich kierunków badań jak lingwistyka tekstu, analiza dyskursu, lingwistyka korpusowa, socjolingwistyka czy semantyka. Aparat pojęciowy w części dotyczącej przekładu będzie obejmował głównie pojęcia i teorie wypracowane przez translatorykę.

Tekst prawny pokazany jest w pierwszej kolejności z perspektywy teorii prawa i logiki prawniczej w ujęciu A. Malinowskiego i S. Lewandowskiego. Wychodząc od koncepcji normatywistycznych H. Kelsena oraz derywacyjnej koncepcji wykładni M. Zielińskiego, pojęcie tekstu prawnego podlega w świetle badań teoretycznych (głównie z zakresu teorii prawa i filozofii prawa) ewolucji prezentującej pewne zbieżne punkty ze współczesnymi badaniami lingwistycznymi z zakresu lingwistyki tekstu, analizy dyskursu i genologii lingwistycznej. Koncepcje M. Matczaka oraz A. Choduń pokazują otwartą koncepcję tekstu budowaną w oparciu o szeroko pojęty kontekst prawny, pokazywany w ujęciu socjolingwistycznym bliskim koncepcjom T. Gizbert-Studnickiego.

Tekst prawny jako przedmiot badań ujmowany jest w kategoriach wzorca normatywnego definiowanego przez dyrektywy techniki prawodawczej, który podlega szczególnym prawom logicznym właściwym dla komunikacji prawnej. Prezentowane podejście teoretyczne ma przełożenie na praktykę tłumaczeniową dotyczącą tekstów prawnych, co obrazować będą podawane przykłady. Z punktu widzenia przekładu prawnego najważniejsze są elementy semantyki logicznej, gramatyki normatywnej, makro- i mikrokompozycji aktu prawnego, oraz stylistyki w ujęciu porównawczym.

Celem cząstkowym ma być też pokazanie zmiany językowej w anglosaskim normatywnym dyskursie prawnym, co ma wpływ na przekład polskich tekstów prawnych i częściowo prawniczych na język angielski. W zamierzeniu praca ma mieć wymiar praktyczny, pokazując przykłady rozwiązań niektórych istotnych problemów w przekładzie prawnym w oparciu o najnowsze anglosaskie zasady i dyrektywy techniki prawodawczej. Przedstawione rozwiązania i wskazówki mogą być również wykorzystywane na potrzeby przekładu innych gatunków prawnych, np. umów, w tym umów międzynarodowych, testamentów czy wyroków.

Praca została podzielona na trzy części.

Część I obejmuje zagadnienia wstępne i definiuje podstawowe pojęcia dla analizy: tekstu prawnego, uwarunkowanego systemowo kontekstu oraz systemu prawnego w kontekście kultury prawnej. U podstaw analizy, głównie o charakterze teoretycznoprawnym i logicznym, jest założenie o normatywności tekstów prawnych. Uprawomocnia ono przyjętą metodologię i pozwala uzyskać wiarygodne – z punktu widzenia nauk prawnych – wyniki.

Teksty prawne w kontekście analizowanych szczegółowo polskich, anglosaskich i unijnych zasad techniki legislacyjnej wykazują w ujęciu idealistycznym takie pożądane cechy jak: jasność, precyzja, spójność, zwięzłość i jednoznaczność. Współczesne próby zwiększenia komunikatywności języka tekstów prawnych, jego upraszczanie, wskazują na rozbieżność kanonu reguł poprawnej legislacji zawartego w zasadach techniki prawodawczej w stosunku do rzeczywistej jakości tekstów prawodawczych.

Część II, zawierająca kluczowy obszar analizy, wskazuje na bezpośrednie powiązanie terminologii i gramatyki tekstu prawnego z jego normatywnością. Definiowanie terminów prawnych podlega szczególnym rygorom, ponieważ to właśnie definicje legalne są podstawowymi dyrektywami interpretacyjnymi tekstu prawnego. Porównawcze ujęcie oraz skupienie się na budowie i sposobach formułowania definicji w zależności od zaprezentowanych parametrów przyczyni się do uporządkowania praktyki tłumaczeniowej. Terminologia prawna ma pewne unikalne cechy, takie jak niedookreśloność czy hierarchiczność, które bezpośrednio wiążą terminy z określonym systemem prawa.

Do najważniejszych cech gramatyki z punktu widzenia przekładu prawnego zaliczono relacje logiczne spójników, negację oraz strukturę informacyjną zdania, wpływ szyku i interpunkcji na znaczenie, modalność deontyczną, a także czas, tryb i aspekt czasownika w tekście prawnym.

Analiza języka tekstów prawnych została uzupełniona o elementy tekstowe i tłumaczeniowe w części III. Genologiczne ujęcie tekstu prawnego pozwala, w oparciu o analizowaną strukturę wewnętrzną tekstu (makro- i mikrokompozycję), przyjąć tezę o bezpośrednim wpływie cech wzorca tekstowego na stosowane rozwiązania tłumaczeniowe. Wykładnia tekstu prawnego nie ma bowiem charakteru uniwersalnego, ale wynika wprost z danego systemu, jego kultury i tradycji. Komparatystyka prawnicza jako metoda porównawcza wypełnia potrzeby przekładu prawnego w kontekście wyboru właściwych form i konwencji semantycznych, stylistycznych i tekstowych (dyskursywnych).

Część III zawiera również wybrane zasady przekładu prawnego wynikające z przyjętych założeń na temat egzegezy tekstu oraz reguł interpretacyjnych wypracowanych w danym systemie i danej kulturze prawnej. Wskazane zasady wiążą się bezpośrednio z ujęciem przekładu prawnego jako odwzorowania na poziomie formy i treści oraz uwarunkowaniami przekładu prawnego: istniejącymi bądź postulowanymi normami i uzusami w płaszczyźnie językowej, tłumaczeniowej i prawnej.

Praca, poprzez ujęcie interdyscyplinarne, pokazuje przydatność metodologii teoretycznoprawnej i logicznej do wzbogacenia wiedzy językoznawczej i translatorycznej o przekładzie tekstów prawnych. Pokazuje też możliwości wykorzystania na potrzeby przekładu prawnego różnojęzycznych zasad techniki prawodawczej, będących syntezą ustaleń teorii prawa i logiki, i dotyczących wysłowienia norm prawnych na poziomie zdania i tekstu. Wyniki badań mogą też znaleźć zastosowanie do tekstów prawniczych.

Przedstawione tezy, analizy i wynikające z nich zasady przyczynią się być może do włączenia logiki prawniczej i teorii prawa do obszaru badawczego dotyczącego przekładu prawnego w szerszym niż dotychczas zakresie.

Książka nie mogłaby zostać zaprezentowana w obecnym kształcie bez życzliwości i pomocy wielu osób, którym wyrażam głęboką wdzięczność – dr. hab. Sławomirowi Lewandowskiemu z Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego za cenne uwagi recenzyjne, prof. dr. hab. Maciejowi Zielińskiemu z Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego za inspirację, Koleżankom i Kolegom z Instytutu Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie od ponad dwudziestu lat mam możliwość rozwijania swoich pasji naukowych, i Członkom Zespołu Języka Prawnego Rady Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, którego Kierownikiem jest prof. dr hab. Maciej Zieliński, a sekretarzem – dr. hab. Agnieszka Choduń z Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego, za interdyscyplinarne dyskusje, istotne nie tylko przy pracy nad prezentowaną książką, oraz moim Najbliższym: Rodzicom, Mężowi i Synowi za nieustające wsparcie i wyrozumiałość.

Punktem wyjścia dla moich rozważań jest polska teoria prawa, w tym rozróżnienie tekstów prawnych i prawniczych, rola logiki w formułowaniu i interpretowaniu tekstów oraz po części socjologia prawa. Przyjęta perspektywa badawcza zakłada wykorzystanie językoznawczych metodologii i narzędzi takich dyscyplin jak lingwistyka stosowana, analiza dyskursu, pragmatyka, lingwistyka tekstu, translatoryka, a także pojęć i metod z zakresu teorii prawa i logiki prawniczej oraz prawa porównawczego i socjologii prawa.

System prawa pełni nadrzędną funkcję wobec języka i tekstu, porządkuje jego strukturę i narzuca określone rozwiązania tekstowe oraz wykładnię tekstu normatywnego w oparciu o jego gatunek i systemowy kontekst (np. gałąź prawa). Należy przy tym pamiętać, że system prawa, podobnie jak system źródeł prawa, ma strukturę hierarchiczną (Płeszka 1988).

Jak pisał Ch. Perelman (1984: 35), „Rozumowanie prawnicze ma prawie zawsze charakter sporny i dlatego w przeciwieństwie do czysto formalnego rozumowania dedukcyjnego tylko bardzo rzadko może być uznane za poprawne lub niepoprawne w sposób, by tak rzec, bezosobowy”. Stąd szczególnie ważny jest kontekst prawny tekstu, a więc to, co stanowi punkt odniesienia dla tekstu prawnego.

Chociaż język wydaje się naturalnym środowiskiem, w którym realizowane są niemal wszystkie działania prawnicze, to język nigdy nie będzie samoistnym przedmiotem badań prawoznawstwa oraz autonomicznym medium komunikacji prawniczej (Kozak 2006: 33, 35). Z punktu widzenia prowadzonej analizy istotne jest to, że w języku wyrażane są teksty normatywne. Dla przyjętej perspektywy badawczej istotniejsze niż pojęcie języka jest pojęcie dyskursu, a więc działania i interakcji zapośredniczonej w języku (tak też Kozak 2006: 35), uwzględniającej szeroko rozumiany kontekst.

Kluczem do komunikacji w ogóle jest semantyka (nauka o znaczeniu) (Leech 1974: ix). O tekście, tłumaczeniu, komunikacji nie można mówić w oderwaniu od znaczenia (por. też Krzeszowski 2012: 15). Dotyczy to również komunikacji prawnej. Język prawa, jego znaczenia i teksty są częścią komunikacji społecznej (por. też Zieliński, Zirk-Sadowski 2011).

Jak pokazuje orzecznictwo najważniejszych organów sądowych w Polsce, najbardziej zakorzenione i obecne w egzegezie tekstów prawnych są semantyczne koncepcje wykładni (Zieliński 2017: 88; Gizbert-Studnicki 2012) . Dotyczy to w szczególności semantycznych koncepcji wykładni J. Wróblewskiego (1959), Z. Ziembińskiego (1966); M. Zielińskiego (1972), L. Leszczyńskiego (2001; zob. też przegląd koncepcji wykładni prawa w Polsce – Zieliński 2017: 62–88; Płeszka 2010).

Podstawą znaczeń rekonstruowanych w tekstach prawnych jest, co do zasady, narodowy język ogólny ; dotyczy to przede wszystkim leksyki i składni (por. też Zieliński 2017: 132–134). Ustalanie, a więc rekonstrukcja znaczenia tekstów prawnych następuje, według M. Zielińskiego, na podstawie szczegółowych „dyrektyw postępowania interpretacyjnego” (2017: 277–302). Ta tzw. derywacyjna koncepcja wykładni prawa M. Zielińskiego o charakterze normatywnym jest szczególnie cenna dla przekładu prawnego, ponieważ „jej celem jest udzielenie interpretatorowi prawa wielu rad i wskazówek, na podstawie wiedzy o języku, logiki, teorii komunikacji, oraz sformułowanie reguł poprawnej wykładni” (Zirk-Sadowski 2016: 166).

Należy pamiętać jednak o tym, że każda kultura prawna, system prawny wykształciły własne „dyrektywy interpretacyjne” związane zarówno z cechami danego języka i tekstów prawnych, jak i w oparciu o własny dorobek doktryny i orzecznictwa (por. np. MacCormick, Summers 1991). „[Z]ałożeniem kultury prawa kontynentalnego jest w istocie zbudowanie abstrakcyjnego i generalnego tekstu prawnego” (Zirk-Sadowski 2016: 163). „Treść normatywności kultury prawnej jest zastana” (Zirk-Sadowski 2016: 168; por. też Morawski 2006).

Dążenie do jednoznaczności tekstu prawnego wymaga przezwyciężenia naturalnej w języku wieloznaczności polisemicznej (por. np. Gizbert-Studnicki 1978; Zieliński 2017: 135–154). Taką funkcję pełni w tekstach prawnych przede wszystkim kontekst językowy oraz definicje legalne (Zieliński 2017: 137). Jeśli chodzi o kontekst językowy, ważny jest, poza kontekstem bezpośrednim (wewnątrz zdania, wokół zdania), kontekst tekstowy, tj. całego tekstu prawnego (wraz z tytułem). Jak podkreśla M. Zieliński, „najszerszą moc kontekstową” ma tytuł danego aktu prawnego (2017: 139).

Elementy normatywne terminologii i gramatyki tekstu – tworzące kontekst konieczny do właściwego odczytania tekstu prawnego i istotne z punktu widzenia przekładu – zostaną omówione w kolejnych rozdziałach tej części.

W pojmowaniu tekstu prawnego w badaniach teoretycznoprawnych nastąpiła, na co zwraca uwagę A. Choduń (2018: 26), ewolucja pojęcia tekstu prawnego, zwłaszcza w ujęciu koncepcji derywacyjnej M. Zielińskiego, od agregatu wszystkich przepisów wszystkich aktów prawnych obowiązujących w danym momencie (Zieliński 1972: 23) do tekstu jako jednostki co najmniej jednozdaniowej, mającej samodzielną zdolność komunikacyjną (Choduń 2018: 145). To ujęcie jest znacznie bliższe językoznawstwu (zwłaszcza genologii, lingwistyki tekstu czy koncepcji „wspólnoty dyskursu” Swalesa 1990), ponieważ traktuje tekst jako wzorzec tekstowy, abstrakcyjnie pojmowany „konstrukt teoretyczny, funkcjonujący intersubiektywnie wśród danej społeczności komunikatywnej”, „rozpoznawalny i odróżnialny od innych typów tekstów”, „wzorzec komunikacji o charakterze znormatyzowanym pod względem struktury (organizacji tekstu) , jak i funkcji (czy szerzej aspektów pragmatycznych) oraz semantyki” (Choduń 2018: 145–146).

Takie ujęcie tekstu, rozwinięte w dalszej części pracy, ma też określone konsekwencje dla przekładu prawnego na poziomie tekstowym (dyskursywnym).