Łada Piotr, Sztuka a prawo autorskie. Wybrane zagadnienia

Celem niniejszej publikacji jest przybliżenie podstawowych zagadnień prawa autorskiego w odniesieniu do szeroko rozumianej dziedziny sztuk plastycznych. Relacje pomiędzy prawem autorskim a sztuką - zwłaszcza współczesną i nowoczesną - stają się coraz bardziej zauważalne, co niewątpliwie związane jest z komercjalizacją działalności twórczej i wykorzystania jej efektów. W ostatnich dwóch dziesięcioleciach nastąpił wyraźny proces profesjonalizacji działań uczestników rynku sztuki, galerie zaś, muzea, marszandzi, prywatni kolekcjonerzy czy wreszcie sami artyści zaczęli zwracać uwagę na istnienie prawa autorskiego, a także na istotne konsekwencje wynikające z jego uregulowań. W przekonaniu tychże osób podpisywanie umów czy inne formalne regulowanie sytuacji prawnej przestało być postrzegane jako wyraz braku zaufania w relacjach artysta - odbiorca lub marszand, będąc przede wszystkim formą zabezpieczenia interesów stron. Klarowność sytuacji prawnej nie tylko przynosi bezpieczeństwo obrotu, lecz może także stanowić dokumentację funkcjonowania artysty lub jego dzieł na rynku sztuki, co niewątpliwie ma niebagatelne znaczenie w przypadku organizacji wystaw, poszukiwania sponsorów lub nabywców czy też starań o dotacje na działalność twórczą. Istotne jest ponadto poznanie przez twórców ram swobody twórczej wyznaczanych przez prawo autorskie, co w przypadku sztuki obfitującej w inspiracje, odwołania i nawiązania, może mieć wpływ na możliwość wykorzystania powstałego dorobku twórczego.

Posługując się konieczną generalizacją, można stwierdzić, iż spośród uczestników rynku sztuki to artysta - zwłaszcza początkujący - narażony jest na relatywnie dużo niebezpieczeństw prawnych. Proces twórczy ze swej istoty wymaga bowiem znacznego zaangażowania pod względem finansowym i artystycznym, osiągnięcie zaś przez twórcę sukcesu współpracy z innymi uczestnikami rynku, jak galerie lub marszandzi, mających ze względu na specyfikę ich pracy zawodowej większą wiedzę, w tym prawną. Co prawda myślą przewodnią prawa autorskiego jest swoista maksymalizacja ochrony twórcy i jego dorobku twórczego, jednakże - pomijając pewne wyjątki - przewidziane w prawie autorskim zasady ochrony nie mają charakteru absolutnego. W praktyce oznacza to, iż sytuacja prawna twórcy wyznaczona jest w dużej mierze przez wspólne ustalenia z innymi uczestnikami rynku sztuki, nie zawsze jednak opartymi na zasadzie równości, pomimo wydawałoby się względnie ochronnych przepisów. Publikacja adresowana jest do praktyków prawa, artystów i innych osób związanych z działalnością na polu sztuki. Z tychże względów podstawowym zamierzeniem było zachowanie merytorycznej strony wywodu, ale przy zastosowaniu formy przekazu, która będzie zrozumiała także dla osób niedysponujących wykształceniem prawniczym.

Prawo autorskie jest dziedziną prawa, która tworzy wspólne ramy prawne dla wszystkich dziedzin twórczych, nie uwzględniając tym samym specyfiki działalności artystycznej na polu sztuki. Dla przykładu pojęcie utworu lub jego oryginalnego egzemplarza nie w pełni możemy odnieść do limitowanych serii grafik, gdzie znaczenie może mieć nie tylko wielkość edycji czy też sygnatura, ale także okoliczność, czy dany egzemplarz w danej edycji został wykonany osobiście przez artystę, czy też przez osobę trzecią. Opisana relatywnie „ogólna” konstrukcja prawa autorskiego jest nieunikniona, choćby z tego względu, iż części działań artystycznych - jak performance lub happening - nie sposób zakwalifikować do jednej tylko kategorii utworu znanej ustawie lub doktrynie. Jednakże nawet wprowadzenie szczegółowych rozwiązań nie gwarantuje poprawnego funkcjonowania danych uregulowań, czego klasycznym przykładem jest droit de suit - instytucja wprowadzona do ustawy, której stosowanie w praktyce budzi wiele wątpliwości i zastrzeżeń. Znaczących problemów przysparza także nieunikniona interpretacyjność lub inaczej niedookreśloność zwrotów i pojęć, którymi posługuje się prawo autorskie, co znajdzie szczególnie wyraźne odbicie w rozważaniach dotyczących dzieł sztuki.

Publikacja podzielona została na pięć rozdziałów, które koncentrują się odpowiednio wokół pojęcia utworu, statusu twórcy, autorskich praw osobistych, autorskich praw majątkowych i dozwolonego użytku utworów chronionych. Użycie systematyki właściwej dla prawa autorskiego pozwala na zachowanie spójności wywodu, a także ułatwia odbiór publikacji przez czytelników. Szeroki zakres tematyczny publikacji z jednej strony wyklucza przedstawienie wszelkich aspektów analizowanych zagadnień w sposób wyczerpujący, ale jednocześnie pozwala na przyjęcie szerszej perspektywy, która byłaby znacznie utrudniona przy ograniczeniu się jedynie do określonego wycinka uregulowań prawnoautorskich. W dotychczasowej literaturze brak było publikacji, która w sposób przekrojowy zajmowałaby się analizą sztuk plastycznych pod kątem prawa autorskiego, choć w ostatnich latach pojawiła się znaczna liczba monografii poświęconych wybranym zagadnieniom prawa autorskiego. Zasadniczym punktem wyjścia dla niniejszej publikacji była perspektywa prawna, ale uwzględniająca kontekst lingwistyczny i historii sztuki, który jest niezbędny przy badaniu relacji pomiędzy sztuką a prawem. Nie bez znaczenia pozostają także doświadczenia zdobyte przeze mnie w ramach współpracy z artystami, muzeami i galeriami, które pozwalają przy wyborze omawianych zagadnień posłużyć się nie tylko kryterium teoretycznym, ale przede wszystkim praktycznym.

Rozdział pierwszy poświęcony został zagadnieniu utworu jako przedmiotu ochrony prawa autorskiego, w tym problemom definicyjnym związanym z takimi pojęciami, jak utwór plastyczny, dzieło sztuki, sztuki wizualne lub jeszcze szerzej - sztuka. Istotne było także przybliżenie kryteriów pozwalających na objęcie ochroną utworów, szczególnie takich, które nie mogą być w prosty sposób skategoryzowane na gruncie doktryny prawa autorskiego, co dotyczy przede wszystkim form sztuki nowoczesnej. Analizie poddane zostały ponadto zagadnienia dotyczące relacji pomiędzy niematerialnym ze swej istoty utworem a jego materialnym nośnikiem (egzemplarzem).

Rozdział drugi koncentruje się wokół statusu twórcy, przy uwzględnieniu zjawiska współtwórczości, jak też odnosi się do innych okoliczności faktycznych dotyczących osoby twórcy. Rozważania zawarte w tym rozdziale uzupełniono o zagadnienia tzw. kontratypu sztuki, fotografii dzieł sztuki (reprodukcji) i odtworzeń obiektów (rekonstrukcji). Ocenie prawnej poddana została dodatkowo kwestia dzieł tworzonych przez zwierzęta oraz generowanych przy pomocy oprogramowania. Wywód uzupełniony został o problematykę właścicielską dzieł sztuki, co obejmuje choćby wykonanie obiektu z cudzych materiałów, przy zaznaczeniu określonych korelacji z autorskimi prawami majątkowymi.

Rozdział trzeci publikacji porusza zagadnienia dotyczące autorskich praw osobistych - ich istoty i przypadków naruszeń. W jego ramach omówione zostały podstawowe uprawnienia osobiste twórcy, jak prawo do autorstwa, prawo decydowania o pierwszym udostępnieniu, prawo do integralności i prawo dostępu do utworu. Zakres tematyczny wyznaczony jest przez specyfikę dzieł plastycznych, stąd istotny nacisk położony został na kwestie dotyczące ochrony praw osobistych w związku z wykorzystaniem takich dzieł, w tym w zakresie wystawiennictwa sztuki nowoczesnej.

W ramach rozdziału czwartego przybliżona została ogólna problematyka autorskich praw majątkowych, umów zawieranych z twórcami, zamówień składanych artystom i ich realizacji, jak też konsekwencji prawnych płynących z rozróżnienia utworu i jego egzemplarza.

Końcowy rozdział poświęcony został dozwolonemu użytkowi utworów chronionych w takim zakresie, którego ramy wyznacza praktyczna możliwość objęcia takim wykorzystaniem dzieł sztuk plastycznych.

W tym miejscu chciałbym także podziękować wykładowcom z Uniwersytetu Warszawskiego oraz Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, którzy w ramach podjętych przeze mnie studiów na kierunkach historii sztuki oraz kulturoznawstwa (specjalizacja krytyka i promocja sztuk plastycznych) umożliwili mi poszerzenie perspektywy - z wyłącznie prawnej - na związaną z szeroko pojętą kulturą wizualną. Zainteresowanie sztuką i jej zróżnicowanymi przejawami stanowiło dla mnie inspirację, a zarazem punkt wyjścia dla niniejszej publikacji, umożliwiając wyznaczenie jej zakresu tematycznego, co zostało uzupełnione praktyką prawną realizowaną w ramach wykonywanego zawodu adwokata. Wyrażam nadzieję, iż publikacja stanowić będzie pozytywny wkład w analizę zagadnień z zakresu relacji pomiędzy prawem autorskim a sztukami plastycznymi, ale także posłuży jako źródło przystępnej wiedzy dla wszystkich osób związanych z rynkiem dzieł sztuki.

Piotr Łada