Wybrańczyk Daniela, Sytuacja prawna małoletniego dziecka rozwodzących się rodziców

Prezentowana monografia dotycząca sytuacji prawnej małoletniego dziecka rozwodzących się rodziców wypełnia istotną lukę w literaturze prawniczej poświęconej ochronie dobra dziecka.

Dotychczas brak było publikacji kompleksowo omawiającej to zagadnienie. Zajmowano się wyłącznie jego wycinkami, np. w odniesieniu do władzy rodzicielskiej, obowiązku alimentacyjnego lub kontaktów. W oddanym do rąk Czytelnika opracowaniu omówiono całokształt regulacji materialnoprawnych i procesowych związanych z ochroną dobra dziecka w razie rozstania jego rodziców. Analizie poddano nie tylko sytuację prawną małoletniego dziecka przed rozpoczęciem postępowania rozwodowego jego rodziców i w trakcie tego postępowania, ale także po wydaniu wyroku rozwodowego przez sąd I instancji.

Oprócz unormowań Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w monografii zostały też przedstawione wybrane przepisy Konstytucji RP, Kodeksu cywilnego, Kodeksu postępowania cywilnego i ustaw o pomocy społecznej, o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, o pomocy osobom uprawnionym do alimentów oraz o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Ponadto wskazano na odpowiednie przepisy Konwencji o prawach dziecka, rozporządzenia Bruksela II bis i rozporządzenia 4/2009. Jednocześnie odniesiono się do nowych regulacji postępowania cywilnego, wprowadzonych nowelizacją z 4.07.2019 r. Warto też zwrócić uwagę Czytelnika na rządowe projekty nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 2019 r. oraz projekt nowego Kodeksu rodzinnego, przedstawiony przez Rzecznika Praw Dziecka w 2018 r. Zawarte w nich propozycje Autorka poddała szczegółowej analizie i ocenie.

Problematyka prezentowana w monografii może dotyczyć także małżeństw międzynarodowych, dlatego szczególnie cenne jest uwzględnienie przez Autorkę wątków międzynarodowych i prawnoporównawczych.

Publikacja zawiera odesłanie do praktycznie wszystkich źródeł polskiego piśmiennictwa i orzecznictwa bezpośrednio oraz pośrednio związanych z badanym obszarem prawa rodzinnego. Autorka osiągnęła w tym zakresie wspaniały rezultat dokumentacyjny. Imponuje dobór i wykorzystanie materiałów źródłowych, normatywnych i pozanormatywnych. Monografia może zatem stanowić przydatne kompendium dla osób zajmujących się prawem rodzinnym.

Uwzględniając specyfikę stosunków rodzinnoprawnych między rodzicami a dzieckiem, Autorka odpowiada m.in. na pytanie, czy dobro dziecka jest właściwie chronione w razie rozwodu jego rodziców i czy obowiązujące przepisy w pełni realizują zasadę stanowiącą fundament prawa rodzinnego, tj. zasadę ochrony dobra dziecka. Za koniecznością podjęcia badań w tym zakresie przemawia to, że ustawodawca nie nadał spójnego kształtu ochronie dobra dziecka, a w praktyce orzeczniczej nie zawsze jest ono uwzględniane.

Zasługą Autorki jest usystematyzowanie poglądów dotychczas prezentowanych w literaturze i judykaturze, a także sformułowanie rozstrzygnięć w odniesieniu do kontrowersji pojawiających się w nauce prawa i praktyce jego stosowania. Rekonstrukcja sytuacji dziecka przed wszczęciem i w czasie postępowania rozwodowego jego rodziców pozwoliła Autorce przedstawić rzetelną ocenę unormowań służących ochronie interesu dziecka i zwrócić uwagę na braki w obowiązujących regulacjach.

Zrealizowanie podjętego celu badawczego umożliwiło sformułowanie wniosków delege ferenda, które wynikają z dostrzeżonych niedoskonałości obowiązujących przepisów i stanowią twórczy wkład w proces doskonalenia prawa, istotnie przyczyniając się do rozwoju prawa rodzinnego. Liczne postulaty delege ferenda mogą zainteresować legislatorów, zwłaszcza wobec planowanej reformy prawa rodzinnego. Badania Autorki dotyczą bowiem praktycznych i społecznie istotnych zagadnień, a ich wyniki wskazują konkretne rozwiązania zmierzające do poprawy sytuacji dzieci rozwodzących się rodziców.

Należy docenić również przyjętą metodologię badań, które nie ograniczyły się do interpretacji tekstów prawnych, ale pomocniczo opierały się na osiągnięciach innych nauk. Autorka sprawnie połączyła wiedzę z zakresu prawa materialnego i procesowego, co jest szczególnie pożądane w badaniach nad prawem rodzinnym. Rozważania Autorki uwzględniają przy tym dobrze dobrane wyniki badań dotyczące psychologii dziecka. Trafnym wyborem okazało się odniesienie się do zagadnień z zakresu socjologii. W efekcie wykazano, że między materialnym prawem rodzinnym, procedurą cywilną, socjologią oraz psychologią zachodzi współzależność, która dobrze wykorzystana może przyczynić się do wzmocnienia pozycji dziecka rozwodzących się rodziców i ochrony jego dobra.

Wszystkie przywołane względy pozwalają polecić monografię – jako interesujące studium poświęcone złożonym zagadnieniom prawa rodzinnego – nie tylko prawnikom poszukującym rozwiązania problemów pojawiających się w praktyce stosowania prawa (np. sędziom, adwokatom, radcom prawnym), ale także pracownikom nauki, studentom i innym osobom (w tym rodzicom małoletnich, biegłym oraz kuratorom), pragnącym uzyskać informacje dotyczące kwestii w niej poruszonych.

prof. dr hab. Jacek Górecki

Katowice, styczeń 2022 r.

Rozpad rodziny spowodowany rozwodem jest dzisiaj jednym z najpoważniejszych problemów społecznych. Zjawisko to pogłębia się we wszystkich państwach Europy, stanowiąc również tendencję ogólnoświatową. Ze statystyk sądowych wynika, że w Polsce w 2016 r. do sądów okręgowych wpłynęło 89 135 spraw o rozwód. W tym czasie uwzględniono w całości lub w części 69 539 powództw. W 2017 r. wpłynęło 88 361 spraw, a powództw uwzględniono 68 493 . Z roczników demograficznych wynika natomiast, że w 2016 r. orzeczono 63 497 rozwodów, z czego w 37 288 przypadkach orzekano o małoletnich dzieciach. W 2017 r. orzeczono 65 257 rozwodów, z czego w 38 267 przypadkach o małoletnich, w 2018 r. orzeczono 62 843 rozwody, z czego w 36 214 przypadkach o małoletnich, w 2019 r. orzeczono 65 341 rozwodów, a o małoletnich dzieciach orzekano w 37 144 przypadkach. W 2016 r. rozwód rodziców dotyczył łącznie 54 706 małoletnich dzieci, a w 2019 r. – 55 083 dzieci . Skalę problemu unaocznia również to, że od początku XXI w. rozwiodło się około 2,5 miliona osób , a znaczna część rozwodów dotknęła małoletnie dzieci. Powyższe powoduje, że sytuacja prawna małoletniego dziecka rozwodzących się rodziców z roku na rok staje się coraz bardziej istotnym i praktycznym problemem. Dodatkowo w państwach dotkniętych pandemią COVID-19 wskazuje się na wzrost liczby rozwodów. W Polsce brak jest jeszcze pełnych danych w tym zakresie, jednak wydaje się, że tendencja ta jest przeciwna . Na spadek liczby rozwodów w Polsce mogła wpłynąć czasowo ograniczona działalność sądów oraz czynnik ekonomiczny – wiadomo bowiem, że w czasie pandemii sytuacja finansowa wielu rodzin uległa pogorszeniu, a rozwód wiąże się ze zmianami w sferze majątkowej obu stron. Specyfika tych powodów sprawia jednak, że w przyszłości tendencja najprawdopodobniej ulegnie odwróceniu.

Istnieje zgodność co do tego, że realizacji zasady ochrony dobra dziecka w razie rozstania jego rodziców należy poszukiwać nie tyle w utrudnieniu uzyskania rozwodu, ile w najlepszym zabezpieczeniu sytuacji dziecka w czasie trwania postępowania i po jego zakończeniu. Dziecko można też starać się chronić jeszcze przed wszczęciem procesu o rozwód. W monografii przedstawiono, w jaki sposób w pełni urzeczywistniać (a zatem realizować ) zasadę ochrony dobra dziecka w postępowaniu rozwodowym, prezentując przy tym zarówno rozwiązania obowiązujące, jak i projektowane. Zakres omawianych rozwiązań dotyczy sytuacji prawnej małoletniego dziecka przed rozpoczęciem postępowania rozwodowego jego rodziców, sytuacji prawnej małoletniego dziecka w trakcie tego postępowania oraz po wydaniu wyroku rozwodowego przez sąd I instancji. Tak zakreślone ramy monografii skłaniają do pozostawienia poza zakresem szczegółowych rozważań np. kwestii dotyczących przesłanek orzeczenia rozwodu, winy za rozkład pożycia, przebaczenia, a także tego, co dzieje się z małoletnim dzieckiem po uprawomocnieniu się wyroku rozwiązującego małżeństwo jego rodziców. W niezbędnym zakresie odniesiono polskie regulacje do regulacji konwencyjnych i europejskich. Zrezygnowano natomiast z szerszego przedstawienia przepisów krajowych w ujęciu historycznym i prawnoporównawczym (ograniczając się w tym względzie do kwestii podstawowych), a także z zaprezentowania zagadnień dotyczących kosztów ponoszonych w postępowaniu rozwodowym . W związku z tym, że odstąpienie od udziału ławników w sprawach o rozwód jest tymczasowym rozwiązaniem przyjętym przez ustawodawcę, związanym z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2, zagadnienie to również zostało pominięte.

Głównym celem monografii jest ustalenie, czy dobro dziecka jest odpowiednio chronione w razie rozwodu jego rodziców i czy obowiązujące przepisy w pełni realizują zasadę stanowiącą fundament prawa rodzinnego, tj. zasadę ochrony dobra dziecka. Powiązane z tym celem są cele szczegółowe, sprowadzające się do odpowiedzi na następujące pytania: czy przepisy regulujące sytuację dziecka rozwodzących się rodziców pozwalają odseparować małoletniego od konfliktu jego rodziców, jaki jest mechanizm kontroli nad urzeczywistnianiem zasady ochrony dobra dziecka, a także kto powinien włączyć się w ochronę dziecka, jeśli nie może ono polegać na swoich rodzicach. Ponadto celem monografii jest ustalenie, czy w obecnie obowiązujących przepisach preferowane są interesy rodziców, czy też małoletniego dziecka, a także ocena, czy prawa dziecka zależą w większym stopniu od przepisów, czy też od woli rodziców. Odrębnym zagadnieniem wymagającym uwagi jest kwestia ewentualnego konfliktu dobra wspólnego dziecka małżonków z dobrem dziecka wspólnie wychowywanego. Jednocześnie należy odpowiedzieć na pytanie, jak fakt posiadania małoletniego dziecka wpływa na szybkość postępowania rozwodowego oraz jaki powinien być udział dziecka w postępowaniu „okołorozwodowym” (większy/mniejszy/żaden), a co się z tym łączy, czy postępowanie to powinno być mniej/bardziej sformalizowane.

Dokonana analiza może wpłynąć na decyzję ustawodawcy dotyczącą zmiany obowiązujących przepisów, co przełoży się na praktykę ich stosowania oraz na orzecznictwo.

Motywem skłaniającym do podjęcia refleksji nad sytuacją prawną małoletniego dziecka rozwodzących się rodziców, oprócz wskazanych wyżej statystyk, jest skromna liczba publikacji poświęconych temu zagadnieniu. W nauce prawa nie podjęto się dotąd całościowego (monograficznego) opracowania tej kwestii, zarówno na etapie przed wszczęciem postępowania rozwodowego, jak i w czasie jego trwania oraz po wydaniu wyroku rozwodowego przez sąd I instancji. Brak jest też aktualnych opracowań uwzględniających projektowane zmiany przepisów prawa rodzinnego. Przedmiotem publikacji jest zatem rekonstrukcja sytuacji prawnej małoletniego dziecka rozwodzących się rodziców przy uwzględnieniu powyższych ram. Stan dorobku nauki polskiej w tym względzie wciąż pozostaje niezadowalający. Jedyną pracą monograficzną poświęconą w całości zasadzie ochrony dobra dziecka w prawie rozwodowym (ocenie jej funkcjonowania i problematyki urzeczywistniania) jest opracowanie Wandy Stojanowskiej pt. Rozwód a dobro dziecka (Warszawa 1979), przygotowane jednak w innym stanie prawnym i nieuwzględniające sytuacji małoletniego dziecka rozwodzących się rodziców w postępowaniu odwoławczym. Autorka zrezygnowała także z analizy elementów majątkowych wpływających na realizację zasady ochrony dobra dziecka, które to elementy zostaną przedstawione w rozdziale piątym monografii. Novum stanowić będzie również odrębne omówienie kwestii związanych z postępowaniem zabezpieczającym odnoszącym się do małoletnich dzieci. W nawiązaniu do powołanego opracowania w prezentowanej publikacji zostaną też zweryfikowane przedstawione tam postulaty. Należy bowiem udzielić odpowiedzi na pytanie, czy postulaty te są aktualne, zdezaktualizowane, czy też wymagają innego postawienia akcentów. Podjęcie zakreślonej wyżej problematyki jest więc uzasadnione, niemniej różnorodność wątków z nią związanych zmusza do ich selekcji i możliwie precyzyjnego określenia celu oraz zakresu monografii. Nie można jednak wyeliminować pewnych kwestii, które stanowią tło dla omawianych zagadnień, a nie są bezpośrednio związane z tematem publikacji.

Zasługująca na szczególną uwagę jest również pozycja Adama Olejniczaka pt. Materialnoprawne przesłanki udzielenia rozwodu (Poznań 1980) , w której dokonano analizy i oceny funkcjonowania materialnych przesłanek udzielenia rozwodu, w tym przede wszystkim negatywnej przesłanki rozwodowej w postaci dobra dziecka.

Rozwiązanie małżeństwa przez rozwód stanowi zespół instytucji prawa materialnego i procesowego, z których większość może występować jako odrębny problem, ale wszystkie są ze sobą powiązane. Postępowanie cywilne jest bowiem swoistą przestrzenią, w której urzeczywistniają się normy prawa materialnego. Powyższe sprawia, że nie jest możliwa analiza każdej z powiązanych instytucji w równie szczegółowym stopniu, dlatego też zdecydowano się na omówienie najważniejszych, stanowiących element wyroku rozwodowego bądź wycinek postępowania o rozwód. Stopień szczegółowości rozważań nad poszczególnymi instytucjami jest różny w zależności od tego, jakie mają one znaczenie dla realizacji zasady ochrony dobra dziecka. Konieczność zakreślenia ram monografii wiąże się też z rezygnacją z szerszego omawiania postępowania nieprocesowego, w którym poszczególne instytucje również się pojawiają – w tym zakresie zostały zasygnalizowane jedynie najistotniejsze kwestie. Zagadnienia dotyczące postępowania wykonawczego, służącego wykonywaniu kontaktów, czy też związane z funduszem alimentacyjnym zostały omówione skrótowo, jako niewpływające bezpośrednio na sytuację małoletniego dziecka rozwodzących się rodziców.

W ramach realizacji celu badawczego w monografii zaprezentowano różne, niejednokrotnie wykluczające się poglądy formułowane na tle pojawiających się wątpliwości związanych ze stosowaniem przepisów prawa rodzinnego oraz procedury cywilnej. Wiele obowiązujących regulacji stwarza trudności interpretacyjne, a co za tym idzie, jest przedmiotem licznych kontrowersji. W perspektywie zasady ochrony dobra dziecka taki stan jest niepożądany. We wszelkich postępowaniach dotyczących dzieci utrzymywanie stanu niepewności ma szczególnie negatywne konsekwencje, nie tyle bowiem osłabia zaufanie obywateli do systemu prawa, co przede wszystkim zagraża dobru dzieci przez różnicowanie sytuacji małoletnich znajdujących się w podobnej sytuacji faktycznej, w zależności od przyjętej interpretacji przepisów. Tymczasem instytucje prawa rodzinnego powinny być jak najbardziej przejrzyste i bliskie społecznemu postrzeganiu. Oprócz usystematyzowania i rozwiązania pojawiających się kontrowersji w monografii zwrócono też uwagę na dostrzeżone braki w obowiązujących regulacjach.

W celu oceny dorobku piśmiennictwa, zapadłych orzeczeń oraz obowiązujących przepisów konieczne było sięgnięcie do metody formalno-dogmatycznej, zarówno w ujęciu analitycznym, jak i syntetycznym, przy jednoczesnym wykorzystaniu znanych metod wykładni prawa (językowej, systemowej, funkcjonalnej i logicznej). W monografii posłużono się też pomocniczo metodą badawczą polegającą na obserwacji spraw rozwodowych, uczestniczeniu w posiedzeniach niejawnych oraz prowadzeniu posiedzeń informacyjnych dla rozwodzących się małżonków.

Wśród zastosowanych technik badawczych dominuje technika analizy tekstów prawnych, projektów aktów prawnych, orzecznictwa i specjalistycznych opracowań naukowych. W monografii uwzględniono stan prawny na 1.09.2021 r.

Po omówieniu zagadnień wstępnych przedstawiono aktualny i projektowany stan prawny, uwzględniając regulacje krajowe i międzynarodowe dotyczące instytucji pojawiających się w postępowaniu o rozwód. W konkluzji zawarto wnioski oraz postulaty będące efektem przeprowadzonych analiz. Publikacja zawiera odesłania do praktyki, a zatem może stanowić pomocną wskazówkę dla podmiotów zajmujących się w swej działalności zawodowej sprawami dzieci. Przekrojowość monografii umożliwia zestawienie prawa materialnego, wyrażającego się w elementach wyroku rozwodowego, z prawem procesowym związanym z postępowaniem rozwodowym. Powyższa przekrojowość w zasadniczym stopniu determinuje też układ monografii, na którą poza wstępem składa się osiem merytorycznych rozdziałów oraz rozdział dziewiąty stanowiący podsumowanie i zakończenie. Układ publikacji uwzględnia również to, że w istocie kwestia dobra dziecka pojawia się w procesie rozwodowym trzykrotnie. Najpierw jako okoliczność, od której zależy dopuszczalność orzeczenia rozwodu, następnie jako sprawa wymagająca uregulowania tymczasowego i po raz trzeci w związku z koniecznością unormowania stosunków między dzieckiem a rodzicami na stałe .

W pierwszym rozdziale o charakterze wprowadzającym skoncentrowano się na zdefiniowaniu kluczowych pojęć związanych z tematem publikacji. W prawie pojęcie dziecka nie jest jednoznaczną ani jednorodną kategorią prawną, w związku z tym należało rozpocząć od wyjaśnienia tego pojęcia oraz pojęcia małoletniego, a ponadto zakreślenia ram czasowych ochrony tych podmiotów. Następnie przedstawiono dobro dziecka w ujęciu doktrynalnym i orzeczniczym. Definiując powyższe pojęcia, powoływano się na definicje ustawowe. W rozdziale pierwszym wyjaśniono też, czym jest instytucja rozwodu, jakie są jego przesłanki, etapy postępowania w sprawie o rozwód oraz elementy wyroku rozwodowego wpływające na sytuację prawną małoletniego dziecka. Dalej zaprezentowano dobro dziecka jako negatywną przesłankę rozwodu oraz kwestie związane z urzeczywistnianiem zasady ochrony dobra dziecka. Przedstawiono m.in., na czym polega urzeczywistnianie tej zasady i w jakich przepisach się ona wyraża. Zważywszy na fakt, że SN w znaczący sposób wpływa na kształt obowiązującego prawa, w rozdziale tym powołano orzecznictwo odnoszące się do powyższych pojęć, a także zwrócono uwagę na zalecenia kierunkowe w sprawie wzmożenia ochrony rodziny oraz wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej dotyczące stosowania art. 56 i art. 58 k.r.o.

W kolejnym rozdziale zaprezentowano źródła prawa regulujące sytuację prawną małoletniego dziecka rozwodzących się rodziców. Przedstawiono przepisy krajowe współcześnie obowiązujące oraz odniesiono się do przepisów międzynarodowych.

W rozdziale trzecim skupiono się na problematyce dotyczącej władzy rodzicielskiej. W rozdziale tym zdefiniowano także pojęcie miejsca zamieszkania dziecka. Ponadto przedstawiono kwestie związane z jurysdykcją w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na to, że istnienie jurysdykcji w sprawie małżeńskiej nie przesądza jeszcze jej istnienia w odniesieniu do żądań w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej. Jednocześnie omówiono dopuszczalne rozstrzygnięcia sądu rozwodowego dotyczące władzy rodzicielskiej, które to rozstrzygnięcia warunkują sytuację małoletniego dziecka. Opisano czynniki, którymi sąd kieruje się przy rozstrzyganiu o władzy rodzicielskiej, a także przesłanki uzasadniające pozbawienie, zawieszenie i ograniczenie rodzicom tej władzy. W rozdziale trzecim przedstawiono również instytucję pieczy naprzemiennej z zaakcentowaniem projektowanych w niej zmian, z których jednak ostatecznie się wycofano do czasu przeprowadzenia kompleksowych badań.

Rozdział czwarty dotyczy kontaktów z dzieckiem. Konstrukcyjnie rozdział ten odpowiada rozdziałowi poprzedniemu, a zatem zdefiniowano w nim pojęcie kontaktów, zarówno w ujęciu krajowym, jak i międzynarodowym, omówiono kwestie związane z jurysdykcją w sprawach dotyczących kontaktów z dzieckiem oraz przedstawiono dopuszczalne rozstrzygnięcia sądu rozwodowego odnoszące się do tychże kontaktów, w tym okoliczności brane pod uwagę przy orzekaniu o kontaktach. W rozdziale tym zaprezentowano również rozbieżne poglądy dotyczące tego, czy władza rodzicielska jest niezależna od kontaktów, czy też prawo do kontaktów jest z nią immanentnie związane, oraz przedstawiono przesłanki ograniczenia i zakazu utrzymywania kontaktów rodziców z dzieckiem. Ponadto zwrócono uwagę, że zakres kontaktów małoletniego dziecka z bliskimi innymi niż rodzice nie jest regulowany przez sąd rozwodowy, ale sąd ten ma wpływ na sposób uregulowania kontaktów rodziców z dzieckiem.

Następny rozdział dotyczy obowiązku alimentacyjnego. W rozdziale piątym zdefiniowano zarówno pojęcie potrzeb uprawnionego, ze zwróceniem uwagi na okoliczności, od których zależy ich poziom, jak i pojęcie możliwości zobowiązanego, z uwzględnieniem sytuacji, gdy osoba zobowiązana do uiszczania świadczeń alimentacyjnych została pozbawiona wolności. Zaprezentowano również inne czynniki wpływające na zakres realizacji obowiązku alimentacyjnego, takie jak np. sposób uregulowania kontaktów, a dodatkowo omówiono wątpliwości pojawiające się w związku z przyznaniem tzw. świadczenia 500 plus wówczas, gdy rodzice sprawują nad dzieckiem pieczę naprzemienną. Następnie przedstawiono zagadnienia związane z ochroną roszczeń alimentacyjnych, w tym przybliżono podstawowe regulacje umieszczone w Kodeksie postępowania cywilnego, Kodeksie karnym i Kodeksie pracy oraz krótko scharakteryzowano instytucję funduszu alimentacyjnego. Dalej opisano kwestie związane z jurysdykcją w sprawach dotyczących roszczeń alimentacyjnych. Podobnie jak w rozdziałach poprzednich, zaprezentowano także rozstrzygnięcia sądu rozwodowego w zakresie obowiązku ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Między innymi omówiono, jakie rozstrzygnięcia powinny się znaleźć w wyroku rozwiązującym małżeństwo w zakresie alimentów, a także treść i formę realizacji obowiązku alimentacyjnego, w tym sposób określenia wysokości alimentów w postaci procentu (ułamka) dochodów uzyskiwanych przez zobowiązanego. W rozdziale tym odrębnie przedstawiona została instytucja natychmiastowych świadczeń alimentacyjnych zaproponowana w rządowych projektach nowelizacji k.r.o. z 2019 r. Jednocześnie, z zastosowaniem metody komparatystycznej, odniesiono się do uregulowań tej kwestii w innych państwach.

Zakres materiału prezentowanego w rozdziale szóstym obejmuje zagadnienia związane z pozycją małoletniego przed rozpoczęciem postępowania rozwodowego rodziców, w tym zagadnienie przygotowania dziecka do rozwodu rodziców (poinformowanie go o tym, że rodzice zamierzają się rozstać), pisemnego porozumienia małżonków i postępowania mediacyjnego. W rozdziale tym odniesiono się do charakteru porozumienia rodzicielskiego, jego treści, a także do kwestii związanych z oceną wypracowanego porozumienia z perspektywy realizacji zasady ochrony dobra dziecka. Następnie zwrócono uwagę, że celem postępowania mediacyjnego, prowadzonego przed wszczęciem postępowania, jest pojednanie małżonków, zawarcie ugody lub opracowanie porozumienia, które następnie zostanie uwzględnione w postępowaniu przed sądem rozwodowym. Ponadto przedstawiono pojawiające się w literaturze postulaty wzmocnienia zasady ochrony dobra dziecka przed rozpoczęciem postępowania rozwodowego, w tym postulat powrotu do instytucji posiedzenia pojednawczego. W ramach uzupełnienia pojawiających się postulatów analizie została poddana również instytucja rodzinnego postępowania informacyjnego, którą planowano wprowadzić w rządowych projektach nowelizacji k.r.o. z 2019 r.

Przedstawione rozdziały zawierają przy tym omówienie opisywanych w nich instytucji na podstawie projektu RPD z 2018 r., który co prawda nie wszedł w życie, ale zawiera interesujące rozwiązania prawne. Projekt ten można również uznać za istotny wkład do dyskusji o ewentualnej nowej kodyfikacji prawa rodzinnego. Niektóre zaproponowane w nim unormowania mogą być uwzględnione w toku bieżących nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, Kodeksu postępowania cywilnego i innych powiązanych z nimi ustaw. Z zakresu badań wyłączono jednak szczegółowe i pełne omawianie projektu, sygnalizując najbardziej istotne kwestie z punktu widzenia tematu monografii.

W rozdziale siódmym opisano pozycję małoletniego w trakcie postępowania rozwodowego jego rodziców. W pierwszej kolejności zaprezentowano postępowanie zabezpieczające, a następnie wprowadzone w ramach nowelizacji k.p.c. z 2019 r. posiedzenie przygotowawcze i inne najważniejsze zmiany dotyczące postępowania w sprawie o rozwód. W ramach omówienia postępowania zabezpieczającego odniesiono się do jego celów, przesłanek oraz zasad udzielania zabezpieczenia. Zdefiniowano pojęcie interesu prawnego oraz pojęcie uprawdopodobnienia i zwrócono uwagę na te spośród regulacji dotyczących postępowania zabezpieczającego, które szczególnie zagrażają dobru dziecka. Odrębnie przedstawiono kwestie związane z zabezpieczeniem pieczy, kontaktów, miejsca pobytu dziecka oraz alimentów na jego rzecz i na potrzeby rodziny. W tym zakresie udzielono m.in. odpowiedzi na pytanie, jak powinno być skonstruowane postanowienie zasądzające alimenty na potrzeby rodziny, czy w taki sposób, by można wydzielić kwotę przyznaną na potrzeby dziecka/dzieci i na potrzeby małżonka, czy też całościowo określać jedną kwotę alimentów na ich rzecz. Dalej przedstawiono problematykę dotyczącą wywiadu środowiskowego i postępowania mediacyjnego ze zwróceniem uwagi na jego zasady oraz na specyfikę mediacji rodzinnych. Zaprezentowano również zagadnienia związane z opinią biegłych sądowych oraz wysłuchaniem małoletniego. W zakresie wysłuchania dziecka omówiono m.in. zasady i przesłanki tego wysłuchania, ze szczególnym zaakcentowaniem niekompletności obowiązujących regulacji. W zakończeniu tego rozdziału przedstawiono problematykę dotyczącą prywatnej opinii psychologicznej i innych dowodów wykorzystywanych w postępowaniu rozwodowym.

Rozdział ósmy prezentuje pozycję małoletniego po wydaniu wyroku rozwodowego przez sąd I instancji. W rozdziale tym skupiono się przede wszystkim na pozycji dziecka w postępowaniu zabezpieczającym, międzyinstancyjnym oraz postępowaniu przed sądem II instancji. W zakresie postępowania zabezpieczającego podstawowa wątpliwość dotyczy tego, który sąd powinien rozpoznać wniosek o udzielenie zabezpieczenia, gdy sąd I instancji wydał już wyrok, wniesiona została apelacja i akta sprawy zostały przesłane sądowi II instancji, a wniosek o udzielenie zabezpieczenia wpłynął do sądu odwoławczego. Osobno omówiono postępowanie międzyinstancyjne, które zostało poddane gruntownym zmianom w wyniku nowelizacji k.p.c. z 2019 r. Następnie przedstawiono zasadę integralności wyroku rozwodowego oraz to, jak jej rozumienie wpływa na sytuację małoletniego dziecka. Udzielono odpowiedzi na pytanie, czy w sprawie o rozwód, w której małżonkowie posiadają dziecko, działa zakaz reformatonis in peius i zaakcentowano cechy odrębne charakteryzujące postępowanie o rozwód, ujawniające się w postępowaniu apelacyjnym. Ponadto omówiono przesłanki zmiany rozstrzygnięcia po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego w zakresie dotyczącym orzeczenia o władzy rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania, a także rozstrzygnięcia dotyczącego kontaktów z dzieckiem i realizacji obowiązku alimentacyjnego.

Konstrukcja monografii zadecydowała o tym, że nie zawsze celowe i konieczne było prezentowanie na bieżąco własnych poglądów i podsumowań. W ostatnim rozdziale kompleksowo oceniono obowiązujące regulacje. Rozdział ten zastępuje zakończenie i stanowi jednocześnie podsumowanie. Omówiono w nim realizację celów badawczych i przedstawiono uwagi delege ferenda.