Kruczkowski Mateusz, Sytuacja administracyjnoprawna człowieka w stanie terminalnym

Życie ludzkie ma swój naturalny lub spowodowany chorobą czy innym zdarzeniem zdrowotnym koniec. Śmierć jest zjawiskiem, które dotyka każdego, i jako takie jest przedmiotem regulacji administracyjnoprawnej, a także zainteresowania doktryny prawa administracyjnego. Prawo chroni człowieka przed zadawaniem śmierci. Ponadto funkcją prawa jest również minimalizowanie skutków śmierci w sferze rodzinnej, społecznej i gospodarczej. Natomiast w obszarze prawa administracyjnego problematyka śmierci dotyczy między innymi kresu podmiotowości publicznoprawnej jednostki, eliminowania zagrożeń dla zdrowia i życia, gotowości struktur publicznych do wypełniania zadań w sytuacjach granicznych – ratowania życia i towarzyszenia człowiekowi umierającemu .

Schyłkowy etap życia, w którym znajduje się człowiek umierający, określa się mianem stanu terminalnego. Stan ten dotyczy osoby, wobec której zakończono już leczenie przyczynowe (przedłużające życie), ale chory wymaga już stałej opieki z uwagi na nieodwracalne pogorszenie stanu ogólnego, a także z powodu narastających dolegliwości fizycznych, w szczególności wszechogarniającego bólu (total pain) .

Etap ten (stan terminalny) nabrał jako przedmiot badań szczególnego znaczenia między innymi w kontekście wzrostu nieuleczalnych chorób i paradoksalnie w obliczu gigantycznego postępu w zakresie medycyny. Przykładem może być rozwój chorób nowotworowych w Polsce w ostatnich latach . W Polsce, według danych GUS za rok 2021, zmarło około 520 tys. Polaków, z czego około 20% z powodu nowotworu złośliwego. I to właśnie osoby chore na nowotwory stanowią 90% pacjentów objętych opieką paliatywną w Polsce. Jednocześnie trzeba zauważyć, że nie tylko choroby nowotworowe uprawniają do tej specjalnej formy opieki.

Stan terminalny jest również jedną z tych granicznych sytuacji (vulnerable situation), w których wyjątkowo łatwo może powstać zagrożenie dla kondycji godności człowieka . Dlatego właśnie w tej perspektywie jak w soczewce można dostrzec znaczenie zasady ochrony i poszanowania godności człowieka. Z zasady tej bowiem wynika obowiązek jej przestrzegania przez wszystkie podmioty uczestniczące w opiece nad człowiekiem w stanie terminalnym. Podobnie prawodawca musi zapewnić, aby wszystkie akty prawne regulujące tę opiekę uwzględniały odpowiednią ochronę godności tej opiece poddanego .

Z tego też powodu posłużono się w niniejszej monografii „sytuacją administracyjnoprawną” jako pojęciem-narzędziem dla ustalenia pozycji prawnej człowieka w stanie terminalnym. Tkwi on w określonej przestrzeni prawnej, zdeterminowanej przede wszystkim przez przepisy regulujące kwestie opieki paliatywnej. Co istotne, konstrukcja sytuacji administracyjnoprawnej umożliwia prowadzenie badań na styku sfery osobistej człowieka z władzą administracyjną . Przestrzenią prawną, w której dokonuje się owo „zetknięcie”, jest prawnoadministracyjna regulacja opieki paliatywnej, stanowiąca odpowiedź na potrzeby człowieka w stanie terminalnym. I właśnie badanie sytuacji tego człowieka, pacjenta bliskiego nieuchronnej śmierci, stanowi w niniejszej pracy szczególny obszar referencyjny, poprzez który mogą uwidocznić się aspekty godności, tj. obowiązek jej ochrony i poszanowania. Należy bowiem podkreślić, że człowiek w stanie terminalnym to osoba totalnie cierpiąca (total pain), bezbronna (vulnerable person), która nie tylko jest poddana władztwu administracji publicznej, ale wręcz od niej „uzależniona” . W końcu sytuacja ta, a w szczególności wynikająca z niej pozycja prawna, domaga się poddania jej zasadniczemu, najwyższemu wzorcowi kontroli – zasadzie ochrony i poszanowania godności ludzkiej.

W polskiej literaturze problematyka dotycząca człowieka w stanie terminalnym poruszana jest przede wszystkim na gruncie nauk innych niż prawnicze. To one wzięły na swoje barki poszukiwania badawcze dotyczące dysfunkcji prawnych oraz wypracowania nowych regulacji. Brak jest bowiem kompleksowego ujęcia tego zagadnienia w wymiarze nauk prawnych, w szczególności w zakresie nauki prawa administracyjnego. Być może luka ta przekłada się także na deficyty w działalności władz publicznych w zakresie opieki nad osobami umierającymi. Zaś deficyty te można podsumować następującym faktem: w Polsce osoby oczekujące na przyjęcie do opieki paliatywnej nadal umierają w kolejkach. W kolejce do opieki domowej umiera 1/6 pacjentów, w kolejce do hospicjum aż 1/3! Stąd płynie generalny postulat rozpoznania i zwiększenia obecności władz publicznych w tym zakresie. Dlatego władze publiczne nie mogą pozostać obojętne na tę problematykę. Na potrzebę większego zaangażowania się państwa w opiekę paliatywną chcę właśnie zwrócić uwagę niniejszą pracą.

Przedmiotem monografii jest analiza polskiego prawa administracyjnego w zakresie dotyczącym opieki paliatywnej, stanowiącej adekwatną reakcję na potrzeby człowieka umierającego. Zasadnicza część tej analizy polega na kompleksowym określeniu pozycji prawnej człowieka w stanie terminalnym (pacjenta umierającego), przy wykorzystaniu w tym celu narzędzia badawczego – pojęcia sytuacji administracyjnoprawnej. Przestrzenią badawczą sytuacji administracyjnoprawnej człowieka w stanie terminalnym jest przede wszystkim materialne prawo administracyjne, które determinuje warunki realizacji opieki paliatywnej w Polsce, ale także ustrój i procedura. Tłem tej analizy jest przyrodzona godność człowieka, będąca podstawą prawa do opieki paliatywnej. Poszanowanie i ochrona godności ludzkiej stanowią konstytucyjny obowiązek nałożony na władze publiczne. Obowiązek ten zatem powinien wyrazić się w określonych prawnych powinnościach państwa wobec człowieka w stanie terminalnym. Rekonstrukcja norm i właściwe uchwycenie zadań władz publicznych w zakresie opieki paliatywnej oraz formy ich realizacji stanowią zatem zasadniczy cel rozprawy.

Praca składa się z czterech rozdziałów. Rozdział 1 ma charakter wprowadzający, a jego celem jest omówienie pojęcia sytuacji administracyjnoprawnej w świetle zasady poszanowania i ochrony godności ludzkiej. Sytuacja administracyjnoprawna stanowi punkt wyjścia do prawnego określania pozycji jednostki w państwie . W ten właśnie sposób ma ona posłużyć do ustalenia pozycji prawnej człowieka w stanie terminalnym, który pozostaje w określonej przestrzeni prawnej, zdeterminowanej przez przepisy regulujące kwestie dotyczące przede wszystkim opieki paliatywnej. Natomiast godność człowieka stanowi wyznacznik zakresu poszczególnych praw i wolności człowieka i obywatela, a także jest podmiotowym prawem jednostki o odrębnej treści prawnej. Z tego też powodu zasada ochrony i poszanowania godności człowieka ma podstawowe znaczenie, a przynajmniej mieć powinna , dla sytuacji administracyjnoprawnej człowieka w stanie terminalnym.

Rozdział 2 z kolei analizuje pojęcia stanu terminalnego i opieki paliatywnej, a także ich genezę i prawną regulację na poziomie ponadnarodowym i krajowym. Podkreśla znaczenie opieki paliatywnej jako adekwatnej odpowiedzi na potrzeby człowieka w stanie terminalnym, której celem jest poprawa jakości życia chorego. Perspektywa ta na poziomie ogólnym, konstytucyjnym, konkretyzuje się przede wszystkim w pozytywnym aspekcie obowiązku poszanowania i ochrony godności człowieka przez władze publiczne. Ów obowiązek polega na nakazie podejmowania przez władze publiczne takich działań, które ochronią jednostkę szczególnie podatną na naruszenia (vulnerable person), przed sytuacjami nie do pogodzenia z jej godnością . Przesłanką poszanowania tak ujętej godności człowieka jest według Trybunału Konstytucyjnego między innymi istnienie pewnego minimum materialnego, zapewniającego jednostce możliwość samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie . W sytuacji stanu terminalnego to pewne minimum stanowi poprawa jakości życia cierpiącego w każdym wymiarze człowieka. Opieka paliatywna określa pewien układ zadań i prowadzi właśnie do poprawy jakości życia umierającego, możliwej do uzyskania redukcji bólu, ocalenia jego godności do końca .

Rozdział 3 skupia się na materialnoprawnych determinantach sytuacji administracyjnoprawnej człowieka w stanie terminalnym. Prawidłowe rozumienie zasady poszanowania i ochrony godności człowieka prowadzi do zabezpieczenia godności, a nie jej zapewnienia. Regulacje służące zabezpieczeniu godności człowieka zawsze najłatwiej było odnaleźć w klasycznych działach administracyjnego prawa materialnego: w prawie egzekucyjnym, prawie pomocy społecznej oraz w prawie ochrony zdrowia . Dlatego też zasadnicze rozważania tego rozdziału będą dotyczyć materialnego prawa administracyjnego, głównie praw pacjenta. Natomiast podstawowymi prawami pacjenta, w szczególności pacjenta umierającego, są prawo do ochrony życia i prawo do ochrony zdrowia, które w przypadku osób będących u kresu mają już bardzo ograniczony wymiar. To właśnie one, jako wywodzące się bezpośrednio z przyrodzonej, niezbywalnej i nienaruszalnej godności człowieka, otwierają drogę ku analizie szczegółowych praw pacjenta, a przede wszystkim pacjenta umierającego. W tym rozdziale będą zatem przedstawione prawa pacjenta, które w sposób szczególny dotyczą człowieka w stanie terminalnym lub które w przypadku pacjenta umierającego zasadniczo zmieniają swój charakter.

Rozdział 4 natomiast poddaje analizie opiekę paliatywną jako zadanie administracji publicznej wobec człowieka w stanie terminalnym. Już na mocy Konstytucji RP władze publiczne zostały zobligowane do zapewnienia obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Ponadto konstytucyjna zasada ochrony i poszanowania godności zobowiązuje wszystkie podmioty uczestniczące w procesie udzielania świadczeń zdrowotnych, aby uwzględniały one odpowiednią ochronę godności pacjenta . W ten sposób uzyskamy normatywne osadzenie zadania publicznego, jakim jest realizacja świadczenia opieki zdrowotnej – opieki paliatywnej. W tej perspektywie zostaną poddane analizie zadania administracji publicznej (rządowej i samorządowej) oraz formy realizacji tych zadań. Ponadto w tym rozdziale znajdzie się syntetyczne porównanie zasad i form organizacji opieki paliatywnej w wybranych krajach europejskich.

Obszarem badawczym niniejszej monografii jest przede wszystkim polski porządek prawny. W pracy wykorzystano metodę teoretycznoprawną i dogmatycznoprawną, natomiast uzupełniająco prawnoporównawczą i historycznoprawną . Metodę, jak wiadomo, można określić jako „należycie uporządkowany sposób postępowania w celu poznania prawdy o rzeczywistości” . Jak wskazano, w doktrynie każda z nauk wykorzystuje właściwe sobie instrumentarium metodologiczne .

Metoda teoretycznoprawna pozwala na przedstawienie poglądów przedstawicieli nauki prawa dotyczących omawianych zagadnień. Natomiast dzięki metodzie dogmatycznoprawnej możliwa jest analiza norm administracyjnego prawa materialnego poprzez jego wykładnię, wskazanie ogólnych zasad i szczegółowych rozwiązań . Jej zastosowanie pozwala na bliższe przyjrzenie się obowiązującym regulacjom determinującym sytuację administracyjnoprawną człowieka w stanie terminalnym .

Metoda prawnoporównawcza umożliwia podjęcie badań dogmatycznych nad kilkoma systemami prawa . Niniejsza praca dotyczy przede wszystkim sytuacji administracyjnoprawnej człowieka w stanie terminalnym określonej przez prawo krajowe. Niemniej jednak na tę sytuację wpływa również prawo o charakterze ponadkrajowym, chociażby w wymiarze soft law. Ponadto ujęcie komparatystyczne pozwala skonfrontować rozwiązania obcych porządków prawnych w interesującej nas materii. Metoda historycznoprawna pozwala zaś na uchwycenie danej problematyki instatu nascendi. Trzeba bowiem mieć na uwadze, że prawo normujące sytuację administracyjnoprawną jest niewątpliwie tworem historii, którego podstawę stanowi ustrój ekonomiczno-społeczny i przeobrażenia wpływające na zmiany w prawie . Dzięki tej metodzie możliwe jest ukazanie ewolucji regulacji dotyczącej opieki paliatywnej.

Prezentowana monografia stanowi zaktualizowaną i przekształconą do wymogów wydawniczych rozprawę doktorską pt. „Sytuacja administracyjnoprawna człowieka w stanie terminalnym w świetle zasady poszanowania i ochrony godności ludzkiej”, obronioną 2.06.2022 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Niniejszym chcę serdecznie podziękować Pani Profesor Irenie Lipowicz za wsparcie i opiekę naukową w przewodzie doktorskim. Dziękuję dr. Radosławowi Mędrzyckiemu – promotorowi pomocniczemu. Wyrażam swoją wdzięczność za wszelkie inspiracje recenzentom pracy doktorskiej: Pani Profesor Magdalenie Małeckiej-Łyszczek oraz Pani Profesor Alinie Miruć. Bardzo dziękuję również za wsparcie w trakcie pisania pracy mojej Żonie, Dzieciom, Przyjaciołom i Rodzicom.

Praca obejmuje stan prawny na dzień 1 października 2022 r.