Różańska-Prawdzik Agnieszka, Systemy równoważnego czasu pracy w Kodeksie Pracy

Zagadnienie czasu pracy było przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych. Analizowano je pod względem ekonomicznym, badając na przykład optymalną długość godzin pracy do osiągnięcia największej wydajności pracy. Czas pracy wzbudzał także zainteresowanie socjologów, jako element życia poszczególnych ludzi składających się na pewną określoną zbiorowość. Z punktu widzenia regulacji prawnych czas pracy jest również bardzo istotny, co potwierdza m.in. fakt, że był on przedmiotem pierwszego aktu międzynarodowego przyjętego w ramach Międzynarodowej Organizacji Pracy (konwencja nr 1 MOP z 1919 r. dotycząca ograniczenia czasu pracy). Problematyka czasu pracy wydaje się być jedną z najistotniejszych z punktu widzenia organizacji pracy przez pracodawcę, a także z perspektywy pracownika. Regulacje w tym zakresie mają wpływ zarówno na zarządzanie zasobami ludzkimi w przedsiębiorstwach, jak też na życie prywatne pracowników.

W kontekście historycznym można zauważyć zwiększanie się elastyczności w zakresie organizacji czasu pracy, w znaczeniu możliwości planowania pracy w inny sposób, niż zawsze 8 godzin na dobę przez stałą liczbę dni w tygodniu. Od 1.01.2004 r. wprowadzono do kodeksu pracy kilka nowych systemów czasu pracy, w których można pracować powyżej 8 godzin na dobę. Dodano wówczas dwa nowe systemy równoważnego czasu pracy dopuszczające pracę do 16 oraz 24 godzin na dobę, a także system skróconego tygodnia pracy i tzw. weekendowy czas pracy, w których możliwa jest praca do 12 godzin na dobę. W systemach równoważnego czasu pracy istnieje możliwość różnorodnego planowania czasu pracy w poszczególnych dobach. Właśnie ta cecha zasadniczo odróżnia te systemy od systemu podstawowego czasu pracy i dlatego są one coraz bardziej rozpowszechnione. Dotyczy to szczególnie systemu uregulowanego w art. 135 k.p., między innymi, z powodu liberalnie sformułowanych przesłanek jego stosowania. Systemy równoważnego czasu pracy mogą w pewnym zakresie (jako jeden z czynników) wpłynąć na zwiększenie wydajności, a tym samym konkurencyjności konkretnego przedsiębiorstwa na rynku. Dlatego właśnie wybrano problematykę systemów równoważnego czasu pracy jako przedmiot badań naukowych.

Celem opracowania jest kompleksowa analiza przepisów dotyczących systemów równoważnego czasu pracy zawartych w kodeksie pracy . Podjęcie tej tematyki dodatkowo uzasadnia brak monografii z tego zakresu. Czas pracy był przedmiotem wielu opracowań książkowych, na przykład A. Chobota, A. Nałęcza, W. Masewicza czy też A. Sobczyka. Systemy równoważnego czasu pracy jednak omawiane są w nich fragmentarycznie, podobnie jest w przypadku komentarzy do kodeksu pracy. Sporadycznie pojawiają się także niewielkie opracowania poświęcone tylko tym systemom. W 1972 r., przed wejściem w życie kodeksu pracy, napisana została praca doktorska M. Pliszkiewicza związana z równoważnymi normami, pod tytułem: „Praca w godzinach nadliczbowych przy normach równoważnych czasu pracy w prawie pracy PRL”. Po wejściu w życie kodeksu pracy nie została opublikowana żadna praca dotycząca tylko i wyłącznie równoważnego czasu pracy. W związku z powyższym celowe jest podjęcie całościowej analizy przepisów dotyczących systemów równoważnego czasu pracy zawartych w kodeksie pracy.

Generalnie tematyka czasu pracy jest problematyką złożoną, z wieloma zagadnieniami cząstkowymi, w zakresie których nieustannie toczą się dyskusje naukowe. Wątpliwości dotyczące ogólnych kwestii często najbardziej wpływają na rozumienie oraz stosowanie systemów równoważnego czasu pracy. Brak jest jednak pogłębionej analizy przepisów w kontekście równoważnego czasu pracy. W aktualnym stanie prawnym istnieje potrzeba sformułowania definicji systemów równoważnego czasu pracy, ponieważ w doktrynie występują rozbieżności dotyczące liczby systemów równoważnego czasu pracy uregulowanych w kodeksie pracy. W związku z powyższym w niniejszej książce podjęto się rozstrzygnięcia tej problematyki. Jedną z analizowanych tez jest obowiązywanie w kodeksie pracy jedynie trzech systemów równoważnego czasu pracy. W doktrynie występują różne poglądy dotyczące interpretacji zwrotów: „norma czasu pracy”, „wymiar czasu pracy”, czy też „przedłużony dobowy wymiar czasu pracy”. Zasadniczo większość autorów uważa, że ustawodawca posługuje się tymi sformułowaniami niekonsekwentnie. Kolejną z tez poddanych analizie w niniejszej monografii jest istnienie spójności w uregulowaniach zawierających powyższe sformułowania, znajdujących się w kodeksie pracy. Problematyka ta jest niezmiernie ważna, zarówno z punktu widzenia teoretycznego, jak też praktycznego. Przyjęcie konkretnych koncepcji dotyczących „normy czasu pracy” oraz „wymiaru czasu pracy”, a także ustalenie znaczenia „przedłużonego dobowego wymiaru czasu pracy” ma, między innymi, wpływ na zakwalifikowanie danej pracy jako pracy w godzinach nadliczbowych.

Z uwagi na obszerność zagadnień, opracowanie zawiera analizę systemów równoważnego czasu pracy zawartych jedynie w kodeksie pracy. Celowo nie podjęto tematu systemów równoważnego czasu pracy występujących w innych ustawach, m.in. w ustawie o Państwowej Inspekcji Pracy , ustawie o działalności leczniczej , w ustawie o czasie pracy kierowców , ustawie – Prawo o ustroju sądów powszechnych . Jest to zasadniczo praca dogmatyczna, oparta na analizie obowiązujących przepisów kodeksu pracy. Zawiera nieliczne uwagi związane z socjologicznymi i gospodarczymi aspektami systemów równoważnego czasu pracy. Pominięto regulacje czasu pracy zawarte w konwencjach Międzynarodowej Organizacji Pracy. W monografii nie ma także odniesień do Europejskiej Karty Społecznej czy też Karty Praw Podstawowych, ponieważ zasadniczo przepisy kodeksu pracy dotyczące czasu pracy są z nimi zgodne. Z uwagi na temat książki, szczegółowo analizowano zagadnienia występujące jedynie w systemach równoważnego czasu pracy. Problematyka ogólna została także omówiona w przypadku, gdy jest szczególnie istotna w tych systemach lub jej wyjaśnienie jest niezbędne dla dalszych rozważań. Z analizy wyłączono kwestie uregulowane jednakowo w każdym systemie, których omówienie nie doprowadziłoby do istotnych konkluzji dotyczących systemów równoważnego czasu pracy. Dotyczy to problematyki, np. obowiązku prowadzenia ewidencji czasu pracy, czy też trybu wprowadzenia systemów czasu pracy.

Monografia została podzielona na cztery części. W pierwszej z nich omówiona została historia regulacji równoważnego czasu pracy w Polsce, począwszy od 1918 r. Ponadto poruszono problematykę zmian polskich przepisów w zakresie czasu pracy spowodowanych koniecznością dostosowania ich do dyrektyw Unii Europejskiej . Ten fragment dotyczy zarówno zmian kodeksu pracy w zakresie czasu pracy (ze szczególnym uwzględnieniem systemów równoważnego czasu pracy), które zostały wprowadzone pod wpływem dyrektyw, jak też zmian, które powinny zostać dokonane. W zarysie przedstawiono także funkcje społeczno-gospodarcze, które mogą spełniać systemy równoważnego czasu pracy.

Rozważania dotyczące systemów równoważnego czasu pracy należało rozpocząć od podstawowych pojęć składających się na cały zwrot: „system równoważnego czasu pracy”. Bez ustalenia rozumienia definicji czasu pracy, szczegółowa analiza systemów równoważnego czasu pracy byłaby niepełna. Podjęto także próby ustalenia znaczenia słowa „system”, który jest stosowany zarówno do systemu czasu pracy w ogólności, jak też systemu równoważnego czasu pracy. Przy formułowaniu definicji systemu równoważnego czasu pracy, niezbędne było wybranie najlepszej ogólnej definicji systemu czasu pracy funkcjonującej w doktrynie, ale przede wszystkim kluczowe było ustalenie istoty tych systemów. Z tego względu dokonano krótkiego porównania systemów równoważnego czasu pracy uregulowanych w art. 135–137 k.p. z innymi systemami, przede wszystkim jednak z podstawowym czasem pracy. W monografii sformułowano kilka definicji systemu równoważnego czasu pracy, z których ostatecznie wybrano jedną, uwzględniającą najbardziej specyficzne cechy tego systemu. Następnie na podstawie przyjętej definicji ustalono, czy w kodeksie pracy, oprócz systemów czasu pracy nazwanych systemami równoważnego czasu pracy, występują inne systemy równoważnego czasu pracy. Z uwagi na podobieństwa do systemu równoważnego czasu pracy przeprowadzono krótką analizę systemu skróconego tygodnia pracy oraz tzw. weekendowego czasu pracy. Problematyka powyższa została zawarta w rozdziale drugim.

Rozdział trzeci książki zawiera szczegółową analizę podstawowych elementów składających się na ogólną definicję systemu czasu pracy przyjętą w rozdziale drugim. Omówione zostały normy czasu pracy, ze szczególnym uwzględnieniem norm obowiązujących w systemach równoważnego czasu pracy. W związku z istniejącymi rozbieżnościami w zakresie definiowania „normy czasu pracy” oraz „wymiaru czasu pracy” konieczne było także wyjaśnienie zwrotu: „wymiar czasu pracy” w odniesieniu do okresów, w których określone są normy, czyli w dobie oraz tygodniu. Wymiar czasu pracy rozpatrywano także w okresie rozliczeniowym, ponieważ ma to znaczenie przy ustalaniu rozkładu czasu pracy zgodnie z normami, a także rozliczaniu przestrzegania normy tygodniowej w okresie rozliczeniowym. Przedstawiono również przesłanki wprowadzenia systemów równoważnego czasu pracy, a także okresy rozliczeniowe będące podstawowymi składnikami wchodzącymi w skład systemu czasu pracy. Odniesiono się także do regulacji obowiązującej od 23.08.2013 r., dopuszczającej możliwość przedłużenia okresów rozliczeniowych do 12 miesięcy, która dotyczy także systemów równoważnego czasu pracy.

Następne zagadnienie podjęte w kontekście systemów równoważnego czasu pracy to praca w czasie chronionym w tych systemach. W świetle aktualnie obowiązujących przepisów prawa pracy przedstawiono pojęcie czasu chronionego, którym posługiwał się J. Jończyk w czasie obowiązywania innego stanu prawnego. Jako pracę w czasie chronionym omówiono pracę w godzinach nadliczbowych oraz w okresach odpoczynku. Szczególnie istotne rozważania dotyczące systemów równoważnego czasu pracy odnosiły się do pracy w godzinach nadliczbowych przekraczających normę dobową oraz przekraczających przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, a także odmiennie uregulowanych okresów odpoczynku dobowego w systemach równoważnego czasu pracy określonych w art. 136 i 137 k.p.

Zasadniczym celem niniejszej monografii jest kompleksowa analiza systemów równoważnego czasu pracy zawartych w kodeksie pracy. Przy okazji rozważań przedstawiono także mankamenty obowiązujących uregulowań oraz postulaty de lege ferenda. Problematyka będąca przedmiotem rozważań została przedstawiona przy zastosowaniu metody dogmatycznej, z wykorzystaniem dorobku doktryny i orzecznictwa.

***

Książka powstała na bazie rozprawy doktorskiej, której obrona odbyła się w dniu 5.11.2015 r. na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. Pragnę bardzo serdeczne podziękować promotorowi, Panu prof. dr hab. Walerianowi Sanetrze za opiekę naukową, pomoc i wsparcie, dzięki którym powstała rozprawa doktorska.

Wyrazy wdzięczności kieruję do recenzentów rozprawy doktorskiej, Pani dr hab. Iwony Sierockiej, Pana prof. zw. dr. hab. Ludwika Florka oraz recenzenta wydawniczego Pana dr. hab. Krzysztofa Stefańskiego. Pragnę również podziękować Panu prof. zw. dr. hab. Bogusławowi Cudowskiemu i innym pracownikom Katedry Prawa Pracy Uniwersytetu w Białymstoku, którzy swymi życzliwymi uwagami wpłynęli na jakość prezentowanej książki.

Bardzo dziękuję moim bliskim, którzy odegrali wyjątkową rolę podczas przygotowywania tej pracy.

Autorka