Gienas Krzysztof, Systemy Digital Rights Management w świetle prawa autorskiego

Rozwój technologiczny na przestrzeni wieków wywarł przemożny wpływ na regulacje prawne gwarantujące poszanowanie interesów twórców. Relacje zachodzące pomiędzy techniką a prawem autorskim odnosiły się głównie do kreowania nieznanych dotąd metod łatwiejszego i tańszego zwielokrotniania utworów. Naturalną konsekwencją takiego stanu rzeczy były przede wszystkim obawy o możliwość efektywnego pobierania przez twórców pożytków swojej pracy w postaci wynagrodzenia za eksploatacje utworów. Jednakże w chwili obecnej zagrożeniom związanym z upowszechnianiem się nowych metod reprodukcji dzieł współtowarzyszy kreowanie nieznanych dotąd form gwarantowania respektowania praw przysługujących twórcom. Zetknięcie się twórców z konsekwencjami ewolucji innowacji technologicznych, a zwłaszcza rozwojem elektronicznych środków komunikacji z globalną siecią komputerową Internet na czele, doprowadziło do potrzeby zwrócenia uwagi na nowatorską metodę ochrony owoców pracy intelektualnej. Paradoksalnie pozostaje nią skupienie się na technologiach redukujących negatywne - z perspektywy twórców - konsekwencje rozwoju informatycznego. Mamy więc do czynienia ze swoistą "technologizacją" prawa autorskiego, przejawiającą się w przywiązywaniu znacznej roli do technologii jako głównej metody poszanowania uprawnień twórców w środowisku elektronicznych środków komunikacji. Na czoło wybijają się przy tym złożone mechanizmy informatyczne, określane mianem systemów Digital Rights Management (DRM), których komponentami pozostają zabezpieczenia techniczne oraz informacje służące zarządzaniu prawami autorskimi w stosunku do prac przybierających postać zdigitalizowaną. Odgrywają one niebagatelną rolę w sukcesie komercyjnych form dystrybucji utworów w ramach elektronicznych środków komunikacji.

Celem badawczym postawionym przez autora jest odpowiedź na dwa zasadnicze, a zarazem ściśle powiązane ze sobą pytania. W jaki sposób kształtuje się ochrona prawna prawidłowego funkcjonowania komponentów technologicznych składających się na systemy Digital Rights Management? Czy przyznanie twórcom możliwości korzystania z nowej metody zabezpieczania prac dystrybuowanych za pośrednictwem elektronicznych środków komunikacji wpływa na dotychczasowe konstrukcje prawa autorskiego? Podkreślić wypada, że odpowiedź na tak sformułowane pytania pozwoli nie tylko na formułowanie odpowiednich założeń teoretycznych, lecz umożliwi nadanie szczegółowym spostrzeżeniom waloru praktycznego, poprzez przedstawienie propozycji nowelizacji przepisów ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Przechodząc do przybliżenia metody badawczej przyjętej w ramach niniejszego opracowania, należy wskazać, że autor sięgnął po metody badawcze wypracowane w ramach komparatystyki prawniczej. Przemawiały za tym dwa zasadnicze argumenty. Po pierwsze, stosowanie technologicznych metod zabezpieczania dóbr niematerialnych swoim zakresem przekracza granice państwowe, co jest widoczne szczególnie na przykładzie globalnej sieci Internet. Po drugie, regulacje prawne obowiązujące w polskim prawie, a odnoszące się do poszanowania prawidłowego funkcjonowania komponentów systemów Digital Rights Management, mają swoje źródła w konstrukcjach prawa międzynarodowego i europejskiego prawa wspólnotowego. Mając na uwadze wspomniane okoliczności, przedmiotem porównania uczyniono regulacje prawa międzynarodowego, konstrukcji europejskiego prawa wspólnotowego, a także założeń przyjętych przez ustawodawcę amerykańskiego i polskiego odnoszących się do kwestii zabezpieczeń technicznych utworów oraz informacji służących zarządzaniu uprawnieniami twórców. Uwzględniono przy tym potrzebę rozszerzenia rozważań poza sferę prawa autorskiego, jednak jedynie w zakresie, jaki jest niezbędny dla zasadniczego przedmiotu rozprawy. Dzięki przyjętej metodzie badawczej zrealizowana pozostaje nie tylko funkcja poznawcza komparatystyki prawniczej, ale także możliwe jest formułowanie wniosków co do nowelizacji polskich przepisów prawa autorskiego.

Rozważań teoretycznych nad wpływem systemów Digital Rights Management na konstrukcje prawne nie sposób przedstawić należycie bez ogólnego chociażby zarysowania metod technologicznej ochrony utworów rozpowszechnianych za pośrednictwem elektronicznych środków komunikacji. Zaistniała więc potrzeba położenia akcentu nie tylko na zagadnienia prawne, ale i aspekty informatyczne wspomnianych systemów. Należy zaznaczyć, że autor, zdając sobie przy tym sprawę z poruszania w poszczególnych rozdziałach problemów postrzeganych w środowisku prawniczym za wysoce specjalistyczne, stara się odwoływać do terminów informatycznych jedynie w ostateczności. Rzecz jasna pominięto przy tym wiele skomplikowanych relacji technicznych, które nie odgrywają bezpośredniego znaczenia z perspektywy poczynionych rozważań prawniczych. Tak więc chybione byłoby upatrywanie w niniejszej monografii głębokiej analizy informatycznej komponentów technicznych. Należy zaznaczyć, że przedstawiając poszczególne z funkcji elementów systemów Digital Rights Management nie uniknięto pewnych uogólnień, ponieważ każdego rodzaju kazuistyczne wyszczególnienie rozwiązań technologicznych byłoby z góry skazane na szybką dezaktualizację.

Za dogodny punkt wyjścia dla szczegółowych rozważań w ramach celu badawczego pracy przyjęto przybliżenie ogólnego wpływu technologii informatycznych na prawo autorskie, poprzez wskazanie przede wszystkim na specyfikę digitalizacji prac oraz fenomenu Internetu jako płaszczyzny form eksploatacji utworów chronionych przepisami prawa autorskiego. Zagadnienia te pozwalają na zarysowanie tła, stanowiącego wstęp do dalszych wywodów, skupiających się wokół problemu funkcjonowania systemów Digital Rights Management, przy czym rozdział drugi pracy poświęcono omówieniu struktury technologicznej komponentów chroniących dobra niematerialne. Z uwagi na to, że każdy z mechanizmów informatycznych pozostaje narażony na bezprawne ingerencje, istotnym zagadnieniem jest obowiązywanie gwarancji prawnych prawidłowego funkcjonowania systemów Digital Rights Management. W rozdziale trzecim przeprowadzono kompleksową analizę ochrony prawnej zabezpieczeń technicznych i informacji służących zarządzaniu prawami twórców w ujęciu porównawczym, uwzględniając regulacje prawa autorskiego, gwarancje funkcjonowania usług świadczonych warunkowo, konstrukcje prawa karnego oraz rolę postanowień umownych w zapewnianiu funkcjonowania wspomnianych systemów. Kolejny rozdział traktuje o konsekwencjach stosowania systemów DRM w świetle przepisów prawa autorskiego, począwszy od autorskich uprawnień osobistych, przez majątkowe prerogatywy twórcze, aż po kwestie dozwolonych użytków oraz przyszłości ochrony twórczości w kontekście zabezpieczania prac metodami technologicznymi. Kolejne zaś fragmenty pracy, kończące zasadniczy nurt rozważań, poświęcono zagadnieniom szczegółowym - relacjom ochrony systemów Digital Rights Management z przyszłością prowadzenia prac badawczych z zakresu bezpieczeństwa informatycznego, uprawnieniami konsumentów oraz ochroną danych osobowych użytkowników eksploatujących utwory zabezpieczane technicznie. Praca uwzględnia stan prawny na dzień 24 grudnia 2007 r.

* * *

Przedmiotowa monografia stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej pt. Systemy Digital Rights Management jako prawnie chronione technologiczne środki zabezpieczania obrotu utworami zdigitalizowanymi, obronionej w czerwcu 2007 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego.

W tym miejscu pragnę serdecznie podziękować Promotorowi pracy - prof. US dr hab. Ewie Ferenc-Szydełko, za życzliwość, pomoc oraz rady i wskazówki, skrupulatnie wykorzystane w trakcie przygotowywania dysertacji.

Podziękowania składam także Recenzentom rozprawy - prof. UWr. dr. hab. Jackowi Gołaczyńskiemu, prof. US dr. hab. Piotrowi Łaskiemu, dr. hab. Andrzejowi Matlakowi (Instytut Prawa Własności Intelektualnej UJ), za życzliwość, a także wnikliwe i cenne uwagi.