Mataczyński Maciej, Swoboda przepływu kapitału a złota akcja Skarbu Państwa

Przedmiotem pracy jest omówienie związków pomiędzy swobodą przepływu kapitału a "złotą akcją" Skarbu Państwa i wielorakich implikacji jakie związki te przynoszą dla prawa wspólnotowego i prawa wewnętrznego Państw Członkowskich Unii Europejskiej, w szczególności prawa polskiego.

Swoboda przepływu kapitału jest jedną z czterech podstawowych swobód gospodarczych przewidzianych w Traktacie Ustanawiającym Wspólnotę Europejską (dalej "Traktat", "Traktat Rzymski" lub "TWE") zmierzających do urzeczywistnienia w Europie rynku wewnętrznego. Pojęcie "złota akcja" stanowi zaś skrót myślowy oznaczający różne formy szczególnych uprawnień przyznających ich posiadaczowi kontrolę strategicznych decyzji w spółce . Pomimo dokonania prywatyzacji wiele państw europejskich zachowało kontrolę w spółkach powstałych w wyniku prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Pod koniec lat 90-tych XX-ego wieku Komisja Europejska zdecydowała się wszcząć postępowania przeciwko niektórym Państwom Członkowskim, zarzucając że zakres przysługujących im uprawnień w takich spółkach jest sprzeczny z zasadą swobody przepływu kapitału. Wydawane przez Trybunał Sprawiedliwości (dalej "Trybunał", "Trybunał Sprawiedliwości" lub "ETS") wyroki w sprawach wszczętych ze skargi Komisji na trwałe zmieniły obraz zarówno swobody przepływu kapitału jak i krajowego prawa spółek.

Praca składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym zatytułowanym Swoboda przepływu kapitału w prawie Unii Europejskiej - zagadnienia podstawowe dokonuję systemowego przedstawienia swobody przepływu kapitału, ze szczególnym uwzględnieniem orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości. W tym rozdziale omawiam też kluczowe wyroki Trybunału w sprawach dotyczących "złotej akcji".

W drugim rozdziale pt. Wpływ swobody przepływu kapitału na zakres uprzywilejowania Skarbu Państwa jako akcjonariusza przedstawiam sytuację prawną Skarbu Państwa jako akcjonariusza i zakres dopuszczalnych przywilejów jakie mogą Skarbowi Państwa przysługiwać - czyli opisuję problematykę "złotej akcji" Skarbu Państwa. Podstawą analizy są dwa akty prawne: ustawa z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (dalej "Kodeks spółek handlowych" lub "k.s.h.") i ustawa z dnia 3 czerwca 2005 r. o szczególnych uprawnieniach Skarbu Państwa oraz ich wykonywaniu w spółkach kapitałowych o istotnym znaczeniu dla porządku publicznego i bezpieczeństwa publicznego (dalej "ustawa z dnia 3 czerwca 2005 r. o szczególnych uprawnieniach Skarbu Państwa oraz ich wykonywaniu w spółkach kapitałowych o istotnym znaczeniu dla porządku publicznego i bezpieczeństwa publicznego" lub "ustawa z dnia 3 czerwca 2005 r.") . W rozdziale tym dokonuję oceny zgodności prawa polskiego regulującego problematykę "złotej akcji" z prawem wspólnotowym, w szczególności z najnowszym orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości. Rozważam też wpływ tego orzecznictwa na proces stanowienia i stosowania prawa polskiego.

Wreszcie trzeci rozdział zatytułowany jest Zakres dopuszczalnego uprzywilejowania Skarbu Państwa jako akcjonariusza w wypadku oferty przejęcia spółki na tle dyrektywy 2004/25/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie ofert przejęcia. Analiza swobody przepływu kapitału i jej wpływu na zakres przywilejów Skarbu Państwa jako akcjonariusza prowadzi do rozważań poświęconych europejskim regulacjom w zakresie problematyki przejmowania spółki publicznej. Przywileje akcjonariusza omawiane w pracy zmierzają do realizacji dwóch podstawowych celów: zapewnienia temu akcjonariuszowi dominującej pozycji w procesach decyzyjnych w spółce i stworzenia mu możliwości zapobieżenia przejęcia kontroli nad spółką przez inny podmiot wbrew jego woli. Prawne uwarunkowania wrogiego przejęcia uregulowane zostały właśnie w dyrektywie 2004/25/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie ofert przejęcia (tzw. trzynastej dyrektywie prawa spółek).

Wreszcie w Podsumowaniu zestawiam wnioski płynące z przeprowadzonej wcześniej analizy i zawarte w podsumowaniach cząstkowych. W tym ostatnim fragmencie podejmuję próbę szerszego spojrzenia na cele omawianych regulacji, w szczególności obejmującego ich aspekt ekonomiczny i polityczny.

Swoboda przepływu kapitału obejmuje swoim zakresem ogromną ilość zagadnień. W pracy zajmuję się przede wszystkim wpływem tej swobody na problematykę "złotej akcji" Skarbu Państwa czy szerzej mówiąc - przywilejów Skarbu Państwa jako akcjonariusza. W związku z tym zasadniczo poza zakresem pracy znajdują się inne szczegółowe kwestie związane ze swobodą przepływu kapitału, np. problematyka prawnej regulacji obrotu dewizowego oraz prawa podatkowego. Odnoszę się do nich przy omawianiu niektórych kwestii, ale nie ujmuję ich monograficznie.

W pracy poruszam wiele problemów z zakresu prawa spółek handlowych. Piszę m.in. o zasadzie równości akcjonariuszy, zakresie dopuszczalnego uprzywilejowania akcjonariuszy, ograniczeniach wykonywania prawa głosu i ograniczeniach zbywalności akcji. Poruszane zagadnienia służą przedstawieniu sytuacji prawnej Skarbu Państwa jako akcjonariusza "złotej akcji" z perspektywy swobody przepływu kapitału. Każdy z poruszanych tematów wystarczyłby na osobną monografię, ich przedstawienie w pracy jest z konieczności podporządkowane głównemu tematowi. Analogiczne zastrzeżenie odnosi się do problemów z zakresu obrotu instrumentami finansowymi na rynku regulowanym.

W pracy podejmuję jedynie problematykę obrotu akcjami (nie zaś udziałami w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością czy też problematykę spółek osobowych), gdyż to przede wszystkim obrót akcjami dokonujący się bądź na rynku regulowanym, bądź w ramach prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w dostatecznym stopniu spełnia wymóg transnacjonalności koniecznej dla zastosowania przepisów Traktatu .

W pracy ograniczam się do scharakteryzowania sytuacji prawnej Skarbu Państwa jako akcjonariusza, gdyż w aktualnym rozwoju prawa wspólnotowego swoboda przepływu kapitału odnosi skutek przede wszystkim w odniesieniu do przywilejów państwa. Ponieważ jednak na tle Kodeksu spółek handlowych Skarb Państwa jako akcjonariusz, poza regulacją szczegółową, podlega przepisom dotyczącym wszystkich akcjonariuszy - w pracy przedstawiam też ogólną problematykę przywilejów akcjonariuszy w prawie polskim. W pracy zastanawiam się też nad możliwością zastosowania swobody przepływu kapitału w stosunku do akcjonariuszy (podmiotów) prywatnych. Zawarte w tytule pracy pojęcie Skarb Państwa oznacza nie tylko polski Skarb Państwa, lecz w odniesieniu do każdego Państwa Członkowskiego, państwo działające w sferze właścicielskiej. Niewątpliwie jednak gros rozważań, w szczególności całość problematyki omówionej w rozdziale drugim pracy, dotyczy sytuacji polskiego Skarbu Państwa.

Uwagi budzić też może struktura pracy z punktu widzenia genezy źródeł prawa - rozdział pierwszy poświęcony jest prawu europejskiemu, rozdział drugi - prawu polskiemu, podczas gdy rozdział trzeci znowu prawu europejskiemu i jego implementacji w prawie polskim. Kształtując strukturę pracy myślałem przede wszystkim o jej jedności merytorycznej. Swój sposób jej widzenia przedstawiłem wyżej. Natomiast dostrzegam też pozytywny aspekt owego "genetycznego" przemieszania źródeł prawa. Pokazuje ono bowiem jak ściśle powiązane jest prawo wspólnotowe i prawo polskie. Można się z tego cieszyć, można to krytykować - nie sposób natomiast z tym dyskutować. W tym sensie jest to praca dogmatyczna zarówno z zakresu prawa wspólnotowego (swoboda przepływu kapitału) jak i polskiego (prawo spółek).