Witczak-Bruś Paulina, Surogacja. Aspekty prawne macierzyństwa zastępczego

Niniejsza praca poświęcona jest problematyce prawnej zjawiska, jakim jest macierzyństwo zastępcze, w sytuacji gdy dziecko przychodzi na świat w drodze zawartej umowy, na podstawie której rozdzieleniu ulega rola matki na kobietę rodzącą i tę, która ma pełnić rolę matki w stosunku do urodzonego dziecka. Macierzyństwo zastępcze jest zjawiskiem nowym. W latach 80. XX wieku wraz z technizacją życia codziennego, rozwojem medycyny i relatywizacją dostępności technik zapłodnienia pozaustrojowego nastąpił poważny wzrost skali zawierania umów o urodzenie.

Podejmowana w niniejszej książce materia jest szczególnie skomplikowana, interdyscyplinarność problematyki wymusiła podjęcie przeprowadzenia analizy na kilku płaszczyznach nauk. Nie jest bowiem możliwe przeprowadzenie karnoprawnego wnioskowania bez przedstawienia złożoności problematyki na gruncie innych dyscyplin naukowych. Kilkupłaszczyznowe przedstawienie problemu surogatek pozwala zrozumieć, jakie wywiera on konsekwencje społeczne i prawne. Dobór omawianych problemów w niniejszej pracy nie był przypadkowy, ponieważ tylko kilkudziedzinowe przedstawienie macierzyństwa zastępczego i zademonstrowanie konfiguracji potencjalnych komplikacji pozwala zrozumieć, jakie wyzwanie na płaszczyźnie prawa karnego tak naprawdę stoi przed polskim ustawodawcą. Podejmowane rozważania podparte są analizą jedynego polskiego aktu normatywnego regulującego prokreację medycznie wspomaganą, tj. ustawy z 25.06.2015 r. o leczeniu niepłodności (Dz.U. z 2020 r. poz. 442).

Inspiracją do wyboru tematu niniejszej pracy jest świadomość, że prawo już od dawna nie nadąża za postępem cywilizacyjnym. Szybkość rozwoju medycyny prokreacyjnej i jej stosunkowo łatwa dostępność, przy równoczesnym wzroście potrzeb współczesnego społeczeństwa, stwarza zagrożenia dla podstawowych konstytucyjnych wartości, godząc w porządek prawny, który nie posiada adekwatnych zabezpieczeń w systemie prawa cywilnego, a przede wszystkim karnego. Powyższe ustalenia miały kluczowy wpływ na wybór przedmiotu i zakres przeprowadzonej analizy. Ogromny postęp następujący w medycynie od dziesięcioleci coraz bardziej fascynuje, a wpisanie niegdyś eksperymentalnych zabiegów medycznych w schemat świadczeń standardowych jest postrzegane jako zdobycz zaawansowanych technologii reprodukcyjnych, wywierając w dalszej perspektywie szereg konsekwencji natury prawnej. Posługiwanie się przez ustawodawcę słowami kluczami: „porządek publiczny”, „zasady współżycia społecznego”, „godność”, „moralność” w wielu dziedzinach życia stanowi uniwersalny słowny wytrych do radzenia sobie z problemami drażliwymi społecznie.

Głównym celem badawczym postawionym przez autorkę niniejszej publikacji jest odpowiedź na pytania o to, jak krajowe ustawodawstwo reaguje na zawieranie umów surogacyjnych, jakie wywiera ono skutki dla jednostki, a jakie stwarza zagrożenia oraz w jakim kierunku, jeśli w ogóle, należy zmienić obowiązujące prawo, zapewniając potencjalnym pokrzywdzonym należytą ochronę oraz poszanowanie zasady godności i równości wobec prawa. Dodatkowo pojawia się problem skutecznego zwalczania niepożądanych zjawisk związanych z prokreacją medycznie wspomaganą: czy za kryterium uznać należy ściganie potencjalnych sprawców, czy też zapewnienie ochrony i pomocy potencjalnym ofiarom. Oprócz tego celem badawczym postawionym przed autorką niniejszej pracy jest wykazanie, że rozwój technik prokreacji medycznie wspomaganej wywiera nieodwracalne skutki w życiu współczesnych społeczeństw.

Podstawowy cel stanowi analiza karnoprawnych aspektów macierzyństwa zastępczego. Autorka obrała za cel udzielenie odpowiedzi na kilka zasadniczych pytań: Czy surogację można uznać za formę leczenia niepłodności oraz czyje dobro można potencjalnie narazić, zlecając surogatce urodzenie dziecka? Czy umowa o urodzenie dziecka może być uznana za ważną? Czy niemożność dochodzenia genetycznej tożsamości przez urodzonych dzięki procedurze in vitro z wykorzystaniem dawstwa heterologicznego jest zgodna z prawem? Czy w ustawodawstwie krajowym istnieją instrumenty prawa karnego zabraniające zawierania umów o urodzenie, a jeśli nie, to czy powinny takie istnieć? Czy handlowy obrót zarodkiem może wypełnić znamiona przestępstwa handlu ludźmi? Czy polski ustawodawca zapewnia mechanizmy ochrony potencjalnych pokrzywdzonych? W świetle powyżej postawionych pytań, w sposób naturalny, nasunie się pytanie o to, czy usługę surogacyjną można uznać za zabieg prokreacji medycznie wspomaganej, stanowiący metodę leczenia bezpłodności – uznanej już przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) za chorobę cywilizacyjną. Tak zakreślone rozważania pozwolą dać odpowiedź na główne pytanie – o poprawność aktualnych regulacji. Sprowadza się to do refleksji nad pierwotnym problemem, czy ewolucja potrzeb społecznych stanowi determinantę zmiany prawa. W celu uzyskania odpowiedzi na postawione pytania powstała praca o charakterze teoretycznym, gdzie autorka posłużyła się metodą językowo-logiczną oraz w wąskim zakresie prawnoporównawczą, opierając swoje ustalenia na analizie dorobku naukowego doktryny przedmiotu oraz stanowiska judykatury polskiej i europejskiej.

Rozważania na temat wyróżniania rodzaju macierzyństwa ze względu na sposób przyjścia dziecka na świat zostały przedstawione w trzech rozdziałach. W rozdziale I autorka skupia się na aktualności zasady mater semper certa est. Następnie wyjaśnia, czym jest instytucja macierzyństwa zastępczego, jaka jest przyczyna jej funkcjonowania. Przedstawione zostaną również techniki medycznie wspomaganego rozrodu przy równoległym wskazaniu szeregu pojawiających się problemów związanych ze statusem prawnym zarodka. Omówienie procedury zapłodnienia pozaustrojowego budzi zaciekłość poznawczą i pozwala zrozumieć, w jaki sposób współcześnie oddzielamy akt poczęcia od wydania na świat dziecka. W rozdziale II pracy macierzyństwo zastępcze zostanie opisane w porządku prawnym polskim, ukraińskim oraz w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Informacje na temat funkcjonowania surogacji na Ukrainie zebrane zostały przez autorkę podczas wizyty w Konsulacie RP we Lwowie, w październiku 2018 r., kiedy teoretyczna optyka wzbogacona została o spotkania z praktykami ukraińskiego prawa. Autorka będzie starała się wykazać, na przykładzie metody in vitro, że urodzenie zastępcze godzi w konstytucyjne prawo dziecka do poznania swojej genetycznej tożsamości. Podane zostaną także argumenty pozwalające zrozumieć, dlaczego umowa o urodzenie na gruncie polskiego prawa nie mieści się w swobodzie kontraktowej. Kolejnym krokiem analizy będzie omówienie obowiązujących karnych sposobów reakcji na surogację przy wskazaniu na konkretne znamiona obowiązujących przepisów karnych i roli instytucji państwowych. Autorka przeprowadzi ocenę zasadności penalizacji umów o urodzenie z perspektywy jednostki oraz ogółu społeczeństwa. Przedstawione zostaną również warianty prognozowanego zakresu kryminalizacji, w zależność od uznania, które dobro jest naruszone, kiedy dziecko przychodzi na świat w drodze umowy. Rozważania zawarte w rozdziałach II i III zakończone zostaną przedstawieniem postulatów de lege ferenda.

Kwestia dochodzenia macierzyństwa stanowi problem prawny, społeczny i moralnie kontrowersyjny. Niż demograficzny w Polsce, częściowo spowodowany niezdolnością posiadania dzieci, skłania do refleksji nad problematyką dążeń Polaków do potomstwa, gdzie niepłodność coraz częściej staje się dramatem osobistym oraz coraz większym problemem społecznym. Niepłodność to choroba, mająca bardzo duży wpływ na realizację ról społecznych, będąca narastającym problemem cywilizacyjnym i zdrowotnym, generującym powstawanie moralnie wątpliwych dróg do rodzicielstwa. Podjęta analiza obecnego stanu prawnego, postępujących zmian legislacyjnych, społecznych oczekiwań wobec współczesnej medycyny pozwala na postawienie tezy, że polski ustawodawca, akceptując obowiązującą lukę prawną, godzić się może na to, by kobiety mogły stać się surogatkami, rodząc dla potencjalnych usługodawców dziecko. Polskie ustawodawstwo nie jest przygotowane na uruchomienie odpowiednich procedur, kiedy na świat przychodzi dziecko urodzone przez surogatkę. Pojawiły się bowiem sfery życia, w których prawo przestało się sprawdzać, co przesądza o konieczności nowelizacji współczesnego ustawodawstwa, tak by wyraźnie stanąć na straży dóbr chronionych konstytucyjnie oraz powszechnego ładu społecznego.