Ślebzak Krzysztof (red.), Studia i analizy Sądu Najwyższego. Tom VII

W ostatnich dziesięcioleciach stale wzrasta zainteresowanie problematyką dóbr osobistych i ich ochrony, a w szczególności majątkowych środków rekompensaty za naruszenie tych dóbr. Jednym z przepisów regulujących roszczenia powstałe w wyniku naruszenia jest art. 448 k.c. W zakresie omawianych środków ochrony ten właśnie przepis ma najszerszy zasięg przedmiotowy - art. 445 k.c., również stanowiący podstawę roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne, znajduje zastosowanie jedynie w odniesieniu do kilku dóbr osobistych, a poza tym dopuszcza wyłącznie roszczenie o zadośćuczynienie dla pokrzywdzonego. Artykuł 448 przewiduje natomiast dwa roszczenia - obok roszczenia o zadośćuczynienie, także roszczenie o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez pokrzywdzonego cel społeczny. Taka treść art. 448 jest następstwem dokonanej w roku 1996 nowelizacji tego przepisu , w pierwotnym brzmieniu będącego podstawą jedynie roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża.

Po nowelizacji art. 448 k.c. brzmi następująco:

"W razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych skutków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia. Przepis art. 445 § 3 stosuje się".

Ponadto nowelą z dnia 23 sierpnia 1996 r. dokonano równoległej zmiany w art. 24 k.c. Mianowicie, w § 1 tego artykułu dodano zdanie trzecie:

"Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on [ten, czyje dobro osobiste zostało naruszone - M.C.-D.] również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny".

W aktualnej wersji art. 448 k.c. nie ma mowy o zasadzie odpowiedzialności, w szczególności o przesłance winy. Dominujący pogląd doktryny zakłada, że wina jest jednak przesłanką odpowiedzialności za krzywdę moralną. O stanowisku orzecznictwa w tej kwestii będzie mowa niżej, w jednym z punktów niniejszej analizy.

Niezależnie od roszczenia o zadośćuczynienie wynikającego z art. 448 k.c., po nowelizacji tego przepisu w roku 1996 zachowano uregulowane już poprzednio w art. 445 k.c. roszczenie o zadośćuczynienie za krzywdę wynikłą z naruszenia kilku wskazanych w ustawie dóbr osobistych. W roku 2008 dodano natomiast kolejną podstawę roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne, a mianowicie nowy § 4 w art. 446 k.c. wprowadzony ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731). Przyznaje on najbliższym członkom rodziny zmarłego roszczenie o zadośćuczynienie za krzywdę spowodowaną śmiercią bezpośrednio poszkodowanego.

Przedmiotem dalszych wywodów będzie roszczenie o zadośćuczynienie wynikające z art. 448 k.c., w wersji obowiązującej po noweli z dnia 30 maja 2008 r. Może powstać wątpliwość, czy przepis ten stanowi podstawę dwóch różnych roszczeń, czy też w obydwu przewidzianych w nim wariantach mamy do czynienia w istocie z jednym roszczeniem, innymi słowy, czy także zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez pokrzywdzonego cel społeczny mieści się w pojęciu zadośćuczynienia. W uchwale 7 sędziów z dnia 9 września 2008 r., III CZP 31/08, OSNC 2009, nr 3, poz. 36, SN obszernie uzasadnił pogląd, iż w art. 448 k.c. mamy do czynienia z dwoma odrębnymi roszczeniami. Zdaniem sądu, "świadczy o tym przede wszystkim fakt posłużenia się odmienną terminologią dla poszczególnych świadczeń pieniężnych; świadczenie dla poszkodowanego zostało nazwane "zadośćuczynieniem", drugie natomiast "odpowiednią sumą pieniężną". Identycznych określeń ustawodawca użył w art. 24 § 1 zdanie trzecie k.c. Dalszym przejawem wspomnianej odrębności było uzależnienie możliwości zasądzenia sumy pieniężnej na cel społeczny od wystąpienia przez poszkodowanego z odpowiednim żądaniem, co miało wówczas istotne znaczenie, gdyż zgodnie z art. 321 § 2 k.p.c. w sprawach o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym sąd mógł wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem. Dopiero po uchyleniu art. 321 § 2 k.p.c. przez art. 1 pkt 36 ustawy nowelizującej z dnia 2 lipca 2004 r. (Dz. U. Nr 172, poz. 1804), która weszła w życie z dniem 5 lutego 2005 r., sąd także w sprawach o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym nie może przyznać poszkodowanemu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę bez wystąpienia z odpowiednim żądaniem. Po uwzględnieniu okoliczności, że uprawnionym do otrzymania zadośćuczynienia jest poszkodowany, a do otrzymania drugiego świadczenia instytucja realizująca cel społeczny, nie może być wątpliwości, iż w art. 448 k.c. chodzi o dwa roszczenia".

Problem ewentualnej odmienności przesłanek drugiego z roszczeń będzie poruszony niżej, w kontekście sporu o możliwość kumulatywnego albo wyłącznie alternatywnego ich zasądzania.

Ze względu na obfitość orzecznictwa objętego niniejszą analizą celowe wydawało się wyodrębnienie kilku problemów węzłowych, wokół których koncentrowały się poszczególne judykaty Sądu Najwyższego. Lista ta nie wyczerpuje wszystkich, bardzo licznych kwestii poruszanych w badanych wyrokach, ale pozwala uchwycić problemy najważniejsze, najczęściej pojawiające się w orzecznictwie (także w orzecznictwie sądów powszechnych, skoro skargi kasacyjne odzwierciedlają, w jakimś stopniu częstotliwość problemów rozstrzyganych w orzecznictwie generalnie). Problemy wyodrębnione jako szkielet analizy mogą się kumulować na tle różnych stanów faktycznych, toteż poszczególne orzeczenia będą nieraz powoływane w kilku różnych kontekstach.

Niniejsza analiza koncentruje się na następujących zagadnieniach:

Wyroki dotyczące zadośćuczynienia określonego w punkcie ostatnim mogłyby być oczywiście omówione w ramach różnych punktów poprzedzających. Ze względu jednak na ich znaczną liczbę i silnie zaznaczoną specyfikę celowe wydawało się omówienie ich w odrębnym punkcie.