Pacud Radosław, Stosunki prawne ubezpieczenia emerytalnego

Przedmiotem rozprawy są zmiany wprowadzone w ubezpieczeniu emerytalnym od 1 stycznia 1999 r. Przeprowadza się w niej analizy podmiotów oraz zależności pomiędzy nimi, wyrażane przez przedmiot oraz treść stosunków prawnych. Główną treść publikacji stanowi rozpoznanie stosunków prawnych ubezpieczenia emerytalnego oraz kwalifikacja wyróżnionych stosunków prawnych na podstawie dobieranych narzędzi poznawania prawa ubezpieczeń społecznych .

W wielu okresach rozwoju prawa ubezpieczeń społecznych powstawało "nowe" prawo ubezpieczeń społecznych, któremu zwykle towarzyszył deficyt myśli teoretycznej. Podobne niebezpieczeństwo powstaje w związku z reformą prawa, która wprowadza indywidualny rozrachunek składek, dwa sposoby gospodarowania środkami pochodzącymi ze składek oraz nieznaną wcześniej formę organizacji ubezpieczenia emerytalnego, do której dopuszcza się podmioty tworzone dzięki swobodzie działalności gospodarczej. Uzasadnia to wystarczająco wybór przedmiotu badań. Prowadzenie analizy stosunków prawnych pozwala koncentrować uwagę na tym, co w myśl normy prawnej zachodzi lub powinno zachodzić pomiędzy podmiotami, zachowując możliwości podkreślenia dynamiki relacji pomiędzy podmiotami stosunków prawnych ubezpieczenia emerytalnego . Stosunki prawne można także konfrontować z ustaleniami teoretycznymi w prawie ubezpieczeń społecznych.

Od stycznia 2009 r. emerytury zaczęły być ustalane na podstawie zwaloryzowanych składek (dla osób urodzonych po dniu 1 stycznia 1948 r.) powiększonych o wartość kapitału początkowego, a ubezpieczonym, którzy przystąpili do OFE, również na podstawie bieżącej wartości zgromadzonych środków emerytalnych. Natomiast występująca powszechnie do dnia 31 grudnia 1998 r. konstrukcja świadczenia emerytalnego odnosiła się w sposób znikomy do faktu wpłacanych składek, ponieważ tytułem świadczenia było, jak się wskazuje w literaturze, zatrudnienie, a nie, jak dostrzeżono po reformie - ubezpieczenie . Charakterystyczny dla współczesnego ubezpieczenia emerytalnego mechanizm korelacji składki na ubezpieczenie emerytalne oraz świadczeń emerytalnych staje się wyznacznikiem pozycji prawnej zarówno ubezpieczonych, jak i podmiotów zobowiązanych do wypłacania świadczeń emerytalnych. Powstaje zatem przypuszczenie, że ma on także znaczenie dla stosunków prawnych, które stanowią relacyjne ujęcie praw i obowiązków poszczególnych podmiotów. Kwestia relacji pomiędzy składką a świadczeniem emerytalnym w dużym stopniu zdominowała problematykę reformy emerytalnej , bliżej jednak nie ustalono jej znaczenia prawnego.

Podjęcie tematyki stosunków prawnych w ubezpieczeniu emerytalnym opiera się na przekonaniu, że wiedza na temat poszczególnych stosunków prawnych oraz ogólnie rozumianego stosunku prawnego tej dziedziny będzie pomocna w rozwiązywaniu problemów dogmatycznych. Takie podejście badawcze pozwoli osiągnąć przynajmniej dwa rezultaty o znaczeniu teoretycznym: jeden dotyczący ustalenia relacji prawnej składki i świadczenia emerytalnego jako różnych elementów stosunków prawnych, a drugi wyznaczający podstawy właściwej charakterystyki stosunków prawnych ubezpieczenia emerytalnego. Analizy prawa ubezpieczeń społecznych za pomocą stosunku ubezpieczenia społecznego mają swoje długoletnie tradycje, które muszą zostać uwspółcześnione.

Celem pracy jest zbadanie przydatności dotychczasowych koncepcji dotyczących struktury i charakteru stosunku ubezpieczenia społecznego na gruncie ubezpieczenia emerytalnego oraz wypracowanie nowych ustaleń, adekwatnych do obowiązujących stosunków prawnych ubezpieczenia emerytalnego. Zamiar ten będzie zrealizowany przez rozpoznanie powiązań prawnych zachodzących pomiędzy podmiotami w ubezpieczeniu emerytalnym, wyróżnienie typów stosunków prostych wraz z ustaleniem korelacji pomiędzy nimi, a następnie ustalenie i scharakteryzowanie zespolonych stosunków prawnych. Zmiana struktury kwalifikacyjnej ubezpieczenia emerytalnego wymaga konfrontacji z dorobkiem doktryny na temat stosunku ubezpieczenia społecznego oraz przyjęcia nowych założeń przydatnych do rozpoznawania oraz charakteryzowania stosunków prawnych ubezpieczenia emerytalnego. Przy ustalaniu przyjętego przez ustawodawcę porządku stosunków prawnych ważne jest choćby stwierdzenie, czy istnieje jeden stosunek prawny ubezpieczenia emerytalnego, czy też należy mówić o dwóch stosunkach prawnych takiego ubezpieczenia lub ich większej liczbie, a może raczej o kompozycjach stosunków prawnych w ubezpieczeniu emerytalnym.

W pracy stosuje się tradycyjne logiczno-językowe badanie tekstów prawnych z uwzględnieniem kontekstu historycznego, które następnie prowadzić będą do stwierdzeń ogólnych oraz wypracowania koncepcji prawnych zdolnych do wyjaśnienia problematyki prawa pozytywnego. W badanej materii zostaną też uwzględnione projekty zmian w prawie emerytalnym, zarówno te, które mogą dopełniać częściowo przyjęty porządek normatywny (zawetowana ustawa o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych), jak również w mniejszym zakresie inne projekty wypłat emerytur finansowanych z części kapitałowej, gdyż w razie ich przyjęcia może dojść do utrwalenia lub zmian istniejących koncepcji. Całość rozprawy zostanie nakierowana na wymiar praktyczny związany z doskonaleniem narzędzi rozpoznawania prawa, a także wytyczaniem kierunków racjonalizacji prawa emerytalnego.

W rozdziale I przedstawione zostaną główne koncepcje doktrynalne na temat stosunku ubezpieczenia społecznego, które będą punktem wyjścia do określenia zagadnienia badawczego. Z kolei rozdział II porusza kwestie konstrukcji prawnej ubezpieczenia emerytalnego, a w szczególności tych elementów, które decydują o zasadniczych zmianach, jakim muszą ulegać stosunki ubezpieczenia społecznego na gruncie ubezpieczenia emerytalnego. W rozdziale III analizie poddane zostaną powiązania prawne, jakie pojawiają się w ramach konstrukcji obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego, a w kolejnym rozpatrzone zostaną uwarunkowania charakterystyki stosunków prostych, wyróżnionych na podstawie zidentyfikowanych więzi prawnych. Rozdział V zajmuje kwestia ustalania narzędzia przydatnego do analizy korelacji stosunków prostych ze względu na wątpliwości, których nie rozwiązują stwierdzenia o stosunkach prostych. W rozdziale VI dokonana będzie aplikacja modelu stosunku złożonego celem ustalenia istnienia stosunków złożonych w ubezpieczeniu emerytalnym. Na tej podstawie w rozdziale VII zostanie przeprowadzona próba ich charakterystyki prawnej, z uwzględnieniem dodatkowego narzędzia kwalifikacyjnego (cecha publiczna - cecha prywatna). W rozdziale VIII zgłoszone zostaną uwagi de lege ferenda, które wynikają z przeprowadzonej analizy oraz wniosków.

Na wstępie rozprawy pragnę wyrazić podziękowania dla wszystkich, którzy wspierali mnie w jej przygotowaniu. Cenne były dla mnie dyskusje w Katedrze Prawa Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, jak również w Katedrze Prawa Pracy i Prawa Socjalnego UAM w Poznaniu. W sposób szczególnych dziękuję Panu Profesorowi Zdzisławowi Kubotowi z Instytutu Prawa Cywilnego Uniwersytetu Wrocławskiego za wnikliwą recenzję, dyskusję oraz uwagi przyczyniające się do potrzebnych modyfikacji. Oczywiste podziękowania składam mojej żonie Żanecie, która zwalniając mnie z wielu obowiązków względem naszych trzech filarów (Konstantego, Marii i Zofii), z wyrozumiałością umożliwiała mi pracę nad rozprawą.