Baran Mariusz, Stosowanie z urzędu prawa Unii Europejskiej przez sądy krajowe

W ramach problematyki sądowego stosowania prawa UE możliwość uwzględniania zarzutów (argumentów) opartych na prawie unijnym stanowi zagadnienie o doniosłym znaczeniu. Wypracowane bowiem w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości zasady bezpośredniego skutku i pierwszeństwa same w sobie nie stanowią wystarczającej gwarancji ochrony unijnych praw podmiotowych (uprawnień, roszczeń), gdyż nie odnoszą się one do norm proceduralnych, które mogą uniemożliwiać lub utrudniać dochodzenie ochrony prawnej przed sądami krajowymi .

Skuteczność ochrony prawnej/stosowania prawa UE niejednokrotnie jest uzależniona od możliwości uwzględnienia przez sąd krajowy zarzutów (argumentów, twierdzeń) opartych na prawie unijnym, niezależnie od stanowiska stron postępowania (stosowanie ex officio prawa UE). Możliwość uwzględnienia prawa UE z urzędu (jego zastosowania motu proprio przez sąd) niejednokrotnie warunkować będzie dalsze etapy stosowania prawa unijnego (w szczególności możliwość powołania przez sąd bezpośrednio skutecznego przepisu unijnego, prowadzenia wykładni prounijnej czy zastosowania zasady pierwszeństwa).

Prawo krajowe (w istocie krajowe przepisy proceduralne) częstokroć wprowadza ograniczenia w działaniu sądu z urzędu w odniesieniu do możliwości uwzględniania niepodniesionych przez strony zarzutów czy argumentów (w tym także opartych na prawie unijnym). Ograniczenia te są uzasadniane różnymi względami (o charakterze procesowym czy też materialnoprawnymi). Przedmiotem pracy jest analiza wpływu prawa UE na wynikające z prawa krajowego ograniczenia w zakresie możliwości stosowania prawa unijnego z urzędu przez sądy państw członkowskich.

Zagadnienie stosowania z urzędu prawa UE stanowi w praktyce działalności sądów polskich problem nowy. Specyfika stosowania prawa UE, która częstokroć zmusza do zerwania z dotychczasowymi schematami sylogistycznego myślenia prawniczego, wynika w dużej mierze z braku kodyfikacji, wypracowanych w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości standardów stosowania prawa unijnego, w tym stosowania prawa UE z urzędu przez sądy krajowe. Standard unijny stosowania ex officio prawa UE jest bowiem standardem orzeczniczym.

Przedmiot niniejszej pracy stanowi prawna analiza zagadnienia obowiązku uwzględniania z urzędu prawa UE przez sądy krajowe – w tym zwłaszcza sądy polskie – stosujące w ramach działalności jurysdykcyjnej prawo unijne. Identyfikacja wynikającego z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości UE standardu stosowania ex officio prawa UE, a następnie zestawienie owego standardu z kształtem krajowych instytucji procesowych pozwoli na dokonanie charakterystyki proceduralnego aspektu stosowania prawa UE przez polskie sądy. Jako wzorzec analizy obowiązku (vel możliwości) stosowania z urzędu prawa UE przez sądy krajowe posłużą poglądy wypracowane w tej materii przez Trybunał. Orzecznictwo TS zostanie poddane ocenie z perspektywy tego, czy jest ono zrozumiałe, konsekwentne, zaś wypracowany standard stosowania motu proprio prawa unijnego przez sądy krajowe wystarczający dla zapewnienia skuteczności prawa UE. Następnie standard unijny w zakresie stosowania ex officio prawa UE zostanie skonfrontowany z instytucjami i rozwiązaniami wynikającymi z obowiązujących w polskim systemie prawnym procedur sądowych: cywilnej, karnej i sądowoadministracyjnej.

Pozwoli to na sformułowanie praktycznych wniosków dla sądów polskich orzekających w sprawach: cywilnych, karnych i administracyjnych, w odniesieniu do obowiązku stosowania z urzędu prawa unijnego w ich działalności jurysdykcyjnej. Prowadzona analiza pozwoli ukazać różne możliwe aspekty (przejawy/cele) stosowania prawa unijnego z urzędu, a to jako bezpośredniej podstawy prawnej wydawanego rozstrzygnięcia, wzorca wykładni prawa krajowego (materialnego i procesowego), czy wreszcie jako zarzutu środka odwoławczego – zwyczajnego bądź nadzwyczajnego.

Podstawowy cel pracy stanowi odpowiedź na pytanie, jakie miejsce – w zależności od etapu (instancji) i rodzaju postępowania sądowego – zajmuje problem uwzględniania z urzędu prawa unijnego, a także, jakie przesłanki (w świetle judykatów Trybunału Sprawiedliwości) przesądzają o powstaniu obowiązku uwzględniania z urzędu prawa unijnego. Zasadniczy problem badawczy pracy, czyli problematyka stosowania motu proprio prawa UE, przedstawiony zostanie na szerszym tle autonomicznych konstrukcji prawa unijnego (zasady efektywności, zasady bezpośredniego skutku, zasady pierwszeństwa, zasady autonomii proceduralnej). Analiza wynikającego z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości standardu stosowania ex officio prawa UE, a następnie zestawienie owego standardu z kształtem rodzimych instytucji procesowych pozwoli na dokonanie charakterystyki proceduralnego aspektu stosowania prawa UE przez sądy polskie.

Praca składa się z trzech części, przedstawiających istotne aspekty z punktu widzenia analizy zagadnienia obowiązku uwzględniania z urzędu prawa UE przez sądy krajowe.

W części pierwszej przedmiotem analizy będą modele i narzędzia oceny krajowych przepisów proceduralnych wypracowane w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości. Przedstawione zostaną: metoda pierwszeństwa proceduralnego, zasada procedur krajowych oraz konsekwencje wynikające z zasady efektywnej ochrony prawnej. Kwestie dotyczące zasad sądowego stosowania prawa unijnego, w tym narzędzia oceny krajowych przepisów procesowych przez pryzmat spełnienia standardu unijnego, mają bowiem istotne znaczenie dla zasadniczego tematu pracy. Dalsza część pracy zostanie poświęcona charakterystyce unijnego mandatu działania sądu krajowego. Będzie to także wymagało zdefiniowania unijnego charakteru sprawy rozpoznawanej przez sąd krajowy.

W części drugiej analizie poddane zostanie orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości dotyczące materii działania z urzędu sądów krajowych w sprawach unijnych. Analiza wypowiedzi Trybunału, na szerszym tle zagadnień związanych ze stosowaniem prawa UE, zmierzać będzie do zidentyfikowania i opisania standardu unijnego w zakresie uwzględniania ex officio prawa UE. Ów standard jest normatywnym standardem orzeczniczym, a nie standardem wynikającym z norm prawa pisanego (pierwotnego czy pochodnego). Jego rekonstrukcja dokonana zostanie na podstawie wieloaspektowej analizy orzecznictwa TS (chociaż judykatów dotyczących tej materii jest niewiele). Pozwali to na sformułowanie wymogów, jakie prawo UE wyznacza w tym zakresie prawu krajowemu, oraz określenie kształtu obowiązków spoczywających na sądach krajowych w odniesieniu do działania z urzędu. Analiza będzie ukierunkowana na omówienie kryteriów, które w świetle standardu orzeczniczego decydują o powstaniu po stronie sądów krajowych obowiązku stosowania ex officio prawa UE.

W ostatniej części – trzeciej wcześniejsze ustalenia pozwolą na odniesienie wymogów nakładanych przez prawo unijne do rozwiązań zawartych w polskich procedurach sądowych (cywilnej, karnej i sądowoadministracyjnej). Ponadto dadzą podstawę, poprzez analizę orzecznictwa, do oceny wpływu standardu unijnego na dotychczasową praktykę sądów polskich w odniesieniu do stosowania z urzędu prawa UE. Pozwoli to na ocenę dotychczasowej praktyki i podejścia polskich sądów (powszechnych, administracyjnych oraz Sądu Najwyższego) do zagadnienia podnoszenia ex officio prawa UE oraz sformułowanie postulatów ewentualnej modyfikacji istniejącej praktyki.

Całość pracy zakończy podsumowanie, w którym zawarte zostaną wnioski z przeprowadzonej analizy.

W pracy prawo UE i prawo krajowe (przepisy proceduralne) nie będą przeciwstawiane na zasadzie dychotomicznej struktury. Zasadne bowiem w różnych aspektach stosowania prawa UE jest patrzenie na prawo unijne i prawo krajowe przez pryzmat operatywnego modelu sądowego stosowania prawa. Taki model analizy zagadnienia będącego przedmiotem pracy pozwali na sformułowanie wniosków zmierzających do zapewnienia większej skuteczności prawa UE w ramach sądowego stosowania prawa.

Analiza zagadnienia stosowania ex officio prawa UE w działalności polskich sądów: cywilnych, karnych i administracyjnych oparta zostanie na dwóch zasadniczych podejściach, które będą stosowane łącznie. Po pierwsze, unijny standard orzeczniczy zostanie skonfrontowany z rozwiązaniami i praktyką stosowania rodzimych instytucji procesowych w ramach procedur: cywilnej, karnej i sądowoadministracyjnej. Po drugie, analizie zostaną poddane modele postępowania pierwszoinstancyjnego, odwoławczego i kasacyjnego, w ramach poszczególnych procedur, z punktu widzenia możliwości stosowania z urzędu prawa UE.

Rozważania będą prowadzone z perspektywy sądów krajowych, ze szczególnym uwzględnieniem sądów polskich. Pośród omawianych zagadnień znaczące miejsce poświęcone zostanie problematyce adaptacji krajowych rozwiązań proceduralnych dla zapewnienia skuteczności prawa UE w ramach sądowego modelu stosowania prawa. Z kolei analiza spektrum narzędzi, którymi dysponuje sędzia krajowy, pozwoli uwypuklić specyfikę mandatu sądu krajowego orzekającego w sprawach z zakresu prawa unijnego.

Praca uwzględnia stan prawny i stan orzecznictwa na dzień 30 listopada 2013 r.