Izydorczyk Jacek, Stosowanie tymczasowego aresztowania w polskim postępowaniu karnym

Nowy Kodeks postępowania karnego został uchwalony 6 czerwca 1997 r. i wszedł w życie 1 września 1998 r. (razem z k.k. i k.k.w.). Jest to już trzecia polska kodyfikacja. Zarówno d.k.p.k. z 1928 i 1969 r., jak i obecny, są wynikiem postulatów praktyki oraz założeń teorii postępowania karnego charakterystycznych dla swoich czasów. Nowy Kodeks postępowania karnego był niecierpliwie oczekiwany, bowiem poprzednia ustawa całkowicie już odstawała od realiów lat dziewięćdziesiątych. Jest to zrozumiałe, jeżeli weźmie się pod uwagę ogromne zmiany, jakie zaszły w Polsce po roku 1989.

Niniejsza praca dotyczy jednego z tych problemów, który miał największy wpływ na powstanie nowego prawa karnoprocesowego - stosowania tymczasowego aresztowania, czyli wykorzystywania instytucji, która jest i musi być szczególnie regulowana, także przez normy międzynarodowe - EKPC oraz MPPO. Tymczasowe aresztowanie, jako jedyny izolacyjny środek zapobiegawczy, jest ponadto instytucją wywołującą szereg kontrowersji, przede wszystkim z powodu jej stosunku do zasady domniemania niewinności. Jest to środek budzący spory nie tylko wśród prawników, ale i opinii publicznej (skoro wciąż jeszcze zdarzają się przypadki stosowania aresztowania nawet przez kilka lat bez wydania wyroku sądowego, jak i częste sytuacje stosowania tego środka wobec osób podejrzanych o przekroczenie granic obrony koniecznej).

Tytuł pracy świadczy o tym, iż jest to prezentacja nie tylko tej, tak ważnej i skomplikowanej, instytucji, jaką jest tymczasowe aresztowanie, lecz także - jak już wspomniano wcześniej - trybu (porządku), w jakim jest ona stosowana. Dodatkowym uzupełnieniem obrazu aktualnego stanu prawnego są wyniki badań praktyki stosowania tymczasowego aresztowania. Badania własne objęły sprawy dotyczące zastosowania oraz przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym w Sądach Rejonowych w Łodzi, Pabianicach, Zgierzu oraz Zduńskiej Woli. Przykładowo przedstawiono także dane Prokuratury Okręgowej w Łodzi oraz Prokuratur Rejonowych w tych samych miastach, co przebadane akta sądowe. W sumie badania objęły swoim zasięgiem wszystkie sprawy, które wpłynęły do wymienionych sądów w pierwszym roku obowiązywania nowego Kodeksu postępowania karnego, tj. za okres od 1 września 1998 r. do 1 września 1999 r. Daje to razem 1107 przebadanych spraw. Jest to więc liczba, która umożliwia już nieco szersze spojrzenie na opisywaną instytucję oraz rzeczywisty sposób jej stosowania.

Założeniem ustawodawcy było, aby nowe kodeksy karne obowiązywały bez żadnych zmian przynajmniej w pierwszych latach po ich uchwaleniu. Istotna nowelizacja odnośnie do Kodeksu postępowania karnego miała już miejsce (na mocy ustawy z 20 lipca 2000 r., Dz. U. Nr 62, poz. 717, obowiązującej od 1 września 2000 r.). Niniejsza monografia w pełni uwzględnia aktualny stan prawny, orzecznictwo oraz literaturę. Ponadto odnosi się także do najnowszego projektu zmian do Kodeksu postępowania karnego, z prezentacją zwłaszcza tych, które dotyczą instytucji tymczasowego aresztowania - pomimo tego, iż przewidywane zmiany w tym zakresie są niewielkie. Przedstawiony bowiem przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (zob. <www.sejm.pl>; druk nr 182, który wpłynął 20 grudnia 2001 r.; dalej w tekście oznaczony jako: Projekt) zakłada przede wszystkim "przyspieszenie postępowania karnego (m.in. przepisy o mediacji), jego uproszczenie, a także dostosowanie do przepisów Konstytucji RP (przepisy przenoszące do procedury karnej konstytucyjną zasadę, że przełamanie zasady niewinności może nastąpić tylko w drodze prawomocnego wyroku sądowego) i umów międzynarodowych, których stroną jest Rzeczpospolita Polska; oraz wprowadzenie przepisów mających na celu ochronę biegu procesu przed zjawiskiem nadużywania prawa procesowego."

Pomimo swojej wagi instytucja tymczasowego aresztowania nie była często przedstawiana w publikacjach zwartych. Można wskazać tutaj na następujące pozycje w porządku chronologicznym:

Jako wstęp do przedstawienia instytucji oraz stosowania tymczasowego aresztowania niech posłuży poniższy cytat, najlepiej prezentujący prawdziwego ducha polskiego prawa (sięgającego czasów średniowiecza): "pozwalając więzić oskarżonego przed wyrokiem, prawodawca zbliżył karę do występku; bo choć to uwięzienie jest tymczasowem, jednak zawsze jest cierpieniem przymusowem, a jako takie niczem się nie różni od kary. Lecz aby ta teorya nie prowadziła do nadużyć, potrzeba ją stosować tylko do wypadków, które od związku dochodzenia żadnej w umyśle sędziego nie zostawiają wątpliwości, że oskarżony jest sprawcą. Wtedy tylko bowiem liczyć można, że wyrok, jaki na uwięzionego wypadnie potwierdzi to uwięzienie, albo jeszcze karę zaostrzy. Lecz w razach, gdzie walczy samo podejrzenie, gdzie wyrok sądu łatwo uniewinnić może ten sam umysł i uczucia nasze, które szybkiej kary się domagają, będą potępiały pośpieszne działanie." (Konstanty Małkowski, Przepisy postępowania sądowego w sprawach karnych, Warszawa 1865, s. 38).