Walorska Paulina, Staż pracy

Celem przedmiotowej dysertacji jest ukazanie oddziaływania stażu pracy na sytuację prawną pracownika, ze szczególnym uwzględnieniem uprawnień pracowniczych. Upływ czasu bezspornie ma znaczenie dla sytuacji prawnej podmiotów stosunków prawnych, nie tylko w prawie pracy. Jednakże w tej dziedzinie ma on szczególnie istotne znaczenie. Jak zauważyła B. Wagner, czas jest zdarzeniem prawa pracy. Jego upływ powoduje rozmaite skutki prawne w zakresie powstania stosunku pracy, kształtowania i wykonywania praw i obowiązków składających się na jego treść oraz ustania zatrudnienia . Należy przy tym podkreślić, że upływ czasu (i trwanie stosunku pracy) w różny sposób wpływa na poszczególne uprawnienia pracownicze, a staż pracy jest instytucją bardzo zróżnicowaną i niejednolitą. Będę starała się wykazać – poprzez wszechstronną analizę kodeksu pracy i ustaw szczególnych oraz swoistych źródeł prawa pracy, a także poszczególnych aktów prawnych prawa europejskiego i międzynarodowego – znaczenie stażu pracy dla sytuacji prawnej pracowników.

Moim zamiarem jest zwrócenie uwagi na pojęcie stażu pracy, jego rozumienie oraz rolę, jaką odgrywa we współczesnym prawie pracy. Przeprowadzę wszechstronną analizę zarówno samego pojęcia stażu, jak i jego znaczenia. Moje zainteresowanie przedmiotową tematyką jest potęgowane przez fakt, iż w zasadzie nie ma żadnych współczesnych opracowań książkowych dotyczących tego zagadnienia. Monografie, które powstały w czasach poprzednio obowiązującego modelu politycznego i gospodarczego, nie są obecnie w pełni aktualne, a zawarte w nich konkluzje wymagają ponownego rozważenia. Najobszerniejsze opracowania dotyczące tej tematyki to pozycje: Wysługa pracy W. Muszalskiego, pochodząca z 1969 r. (Instytut Prawniczy) oraz Staż pracy L. Florka, pochodząca z 1980 r. (Wydawnictwo Prawnicze).

Dla rzetelnego i należytego przedstawienia problematyki stażu pracy w przedmiotowej monografii zastosuję w pierwszym rzędzie metodę dogmatyczno-prawną, polegającą na analizie norm prawnych oraz związanej z nimi siatki pojęciowej. Uwzględnię przy tym przepisy zarówno obowiązujące aktualnie, jak i wcześniejsze, co spowoduje konieczność nawiązania do metody historycznej, pozwalającej na zbadanie ewolucji uprawnień związanych ze stażem pracy. Takie ujęcie tematu umożliwia również prześledzenie poglądów doktryny w odniesieniu do analizowanej problematyki. Ponadto w systemowy sposób omówiony zostanie stan prawny, z uwzględnieniem bogatego orzecznictwa Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego oraz sądów administracyjnych, a także Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.

Wyczerpująca analiza problematyki prawa pracy wymaga uwzględnienia licznych źródeł prawa pracy. Analiza uprawnień powiązanych bezpośrednio ze stażem pracy nastąpi zarówno na tle przepisów obecnego kodeksu pracy i ustaw szczegółowych, jak i opublikowanego na stronie internetowej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej projektu kodeksu pracy, a także przepisów zawartych w tzw. swoistych źródłach prawa pracy. Na potrzeby pracy przeanalizowanych zostało około siedemdziesiąt ustaw, dziesięć ponadzakładowych i zakładowych układów zbiorowych pracy, a także ponad dwadzieścia rozporządzeń. Liczba rozstrzygnięć sądowych uwzględnionych w niniejszym opracowaniu sięga prawie stu pięćdziesięciu.

Struktura niniejszej monografii jest następująca. W pierwszym rozdziale, zatytułowanym Instytucja stażu w ustawodawstwie polskim, zostanie przedstawione i zdefiniowane pojęcie stażu pracy. Jednocześnie zestawię tę instytucję z innymi podobnymi instytucjami, które mają w swojej nazwie słowo „staż”, i funkcjonują zarówno w języku prawniczym i prawnym, jak i potocznym. Wskażę, że staż może funkcjonować jako metoda nabywania lub sprawdzania kwalifikacji zawodowych. Zostaną w nim również scharakteryzowane poszczególne rodzaje stażu oddziałującego na posiadane przez pracownika umiejętności oraz obrazujące ich zakres – staż aktywizujący osoby bezrobotne, staż adaptacyjny, staż podyplomowy oraz staż nauczycielski.

W tym rozdziale zwrócę również uwagę na różne rozumienie słowa „staż”, zarówno na gruncie prawa pracy, jak i poza jego zakresem. Wskażę na niekonsekwencję ustawodawcy w posługiwaniu się tym pojęciem na gruncie kodeku pracy. Rozważania zawarte w rozdziale pierwszym zostaną zakończone przedstawieniem pojęcia tzw. stażu ubezpieczeniowego i jego różnic w porównaniu ze stażem pracy. Przeprowadzona analiza uprawnia bowiem do stwierdzenia, że okres zatrudnienia ma również istotne znaczenie w kontekście świadczeń z zakresu ubezpieczeń społecznych – wraz z wydłużaniem się okresu prowadzenia aktywności zawodowej zwiększają się uprawnienia osób ubezpieczonych, a to bezpośrednio przekłada się na wysokość późniejszych świadczeń.

W rozdziale drugim, zatytułowanym Charakter prawny stażu pracy, podejmę próbę scharakteryzowania tej instytucji przez odwołanie się do źródeł uprawnień związanych ze stażem pracy. Podejmę również próbę zdefiniowania tej instytucji, poddając analizie jej elementy składowe (upływ czasu i pozostawanie w stosunku pracy), którym zostaną poświęcone dwa odrębne punkty. Zaprezentowane i opisane zostaną poszczególne rodzaje stażu pracy – staż ogólny, staż zakładowy, staż branżowy oraz staż pracy określonego rodzaju (stanowiskowy). Następnie omówię pojęcie okresów zaliczalnych – inaczej okresów pozostawania poza stosunkiem pracy, które na mocy konkretnych przepisów prawa są doliczane do okresu zatrudnienia. Okresy te podzielone zostaną według następującego kryterium: premiujące uzyskanie wykształcenia, dotyczące wykonywania pracy na innej podstawie niż pracowniczy stosunek pracy, związane z rozwiązaniem umowy o pracę oraz na szczególne przypadki wliczania urlopu bezpłatnego. W dalszej kolejności omówiona zostanie ewolucja rozumienia stażu pracy przez doktrynę prawa pracy wraz z uwzględnieniem historycznego kontekstu problematyki ciągłości pracy, która funkcjonowała w realiach gospodarki centralnie sterowanej. Na gruncie ówczesnych uregulowań, dzięki tej konstrukcji, pracownik, mimo czasowej przerwy między następującymi po sobie stosunkami pracy, miał nie tracić przywilejów związanych z czasem pozostawania w zatrudnieniu. Następnie, w związku z wątpliwościami dotyczącymi zasad liczenia stażu pracy, przedstawię własne poglądy na te kwestie. W kontekście pojmowania stażu pracy wymienię również te elementy stosunku pracy, które z punktu widzenia pracowniczego stażu pracy są dla niego obojętne. W rozdziale tym podejmę również próbę zdefiniowania stażu pracy, uwzględniając przy tym wcześniejszy dorobek doktryny.

W rozdziale trzecim, zatytułowanym Uprawnienia pracownicze kształtowane przez staż pracy, skupię się na opisaniu przywilejów pracowniczych, które są uzależnione od stażu pracy. Będzie to najobszerniejszy rozdział. Uprawienia te zostaną scharakteryzowane w następującej kolejności: dodatek za wysługę lat, nagroda jubileuszowa, odprawa pośmiertna, odprawa z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn niedotyczących pracownika, urlop wypoczynkowy i wychowawczy. W dalszej części rozważę, czy staż pracy może być przesłanką nabycia ochrony przed wypowiedzeniem oraz jaki jest jego wpływ na długość okresu wypowiedzenia. Rozdział zakończy analiza przepisów uznających staż pracy za przesłankę wyboru danego pracownika do organów przedstawicielskich załogi. Rozdział ten ukaże faktyczny wpływ stażu pracy na sytuację prawną pracowników oraz potwierdzi przydatność tej instytucji w warunkach gospodarki rynkowej.

Rozdział czwarty, zatytułowany Staż pracy jako kryterium różnicowania sytuacji pracowników, będzie odnosił się do kwestii związanych z dyskryminacją w zatrudnieniu. Rozważę związek stażu pracy z zakazem dyskryminacji w zatrudnieniu oraz opiszę korelacje zachodzące pomiędzy tymi instytucjami. Zwrócę uwagę na dopuszczalność różnicowania sytuacji pracowników w oparciu o staż pracy. Omówię także kwestie związane z wpływem stażu pracy na kolejne etapy zatrudnienia, ze szczególnym uwzględnieniem powiązania stażu pracy z kwalifikacjami pracowniczymi, awansem oraz zwolnieniem. W tym rozdziale przeanalizowana zostanie również zasada last in, first out jako ewentualne kryterium wyboru pracowników do zwolnienia oraz możliwość jej zastosowania na gruncie polskiego prawa pracy.

Opracowanie zostanie zwieńczone rozdziałem piątym pod tytułem Zakończenie: wnioski i postulaty de lege ferenda, w którym zamieszczone zostanie całościowe podsumowanie przeprowadzonej analizy. Skupię się w nim na funkcjach stażu pracy oraz przedstawię ich własną klasyfikację (w zawiązku z brakiem rozważań doktryny w tej materii). W dalszej kolejności omówię prawidłowości związane z wpływem stażu pracy na uprawnienia pracownicze. Rozstrzygnę, czy w oparciu o przeprowadzone rozważania uzasadnione jest sformułowanie ogólnej prawidłowości wzrostu uprawnień pracowniczych wraz ze stażem pracy. Rozważę również, czy reguła owa może zostać uznana za zasadę prawa pracy.

Zwrócę także uwagę na zmiany związane ze znaczeniem poszczególnych rodzajów stażu pracy na sytuację prawną pracowników. W kontekście zróżnicowanych form wykonywania pracy poruszę problem umów cywilnoprawnych o świadczenie usług w odniesieniu do stażu pracy, zwracając szczególną uwagę na brak ich powiązania ze stażem pracy. Przeanalizuję zmiany zaproponowane w ramach rekodyfikacji prawa pracy w kontekście planowych uregulowań dotyczących tzw. zatrudnienia niepracowniczego. Poruszę również kwestię braku jakiejkolwiek regulacji mającej za przedmiot aktywność zawodową samozatrudnionych w przypadku późniejszego nawiązania stosunku pracy, która obecnie traktowana jest przez ustawodawcę jako swoista „czarna dziura” w życiorysie pracownika. Dostrzegając niedoskonałości oraz mankamenty aktualnego stanu prawnego, na zakończenie przedstawię postulaty de lege ferenda wynikające z przeprowadzonych rozważań.