Kozieł Grzegorz, Status prawny wierzyciela, wspólnika w spółce jawnej. Uwagi materialnoprawne

I. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie usytuowania prawnego wierzyciela wspólnika w spółce jawnej w prawie polskim. W usytuowaniu tym wstępuje wiele odrębności i elementów szczególnych w stosunku do pozycji prawnej wierzyciela w ogólnym znaczeniu cywilnoprawnym.

Status prawny wierzyciela wspólnika w spółce jawnej ma wymiar szczególny z kilku powodów. W niniejszym wstępie do całości rozważań pracy za zasadne uznano zwrócenie uwagi na trzy podstawowe przyczyny takiego stanu rzeczy.

Po pierwsze, wierzyciel wspólnika został prawnie usytuowany jako osoba trzecia w stosunku do spółki jawnej.

Po drugie, mimo tego, że wierzyciel wspólnika jest podmiotem zewnętrznym (osobą trzecią) wobec spółki jawnej – a nie jej wspólnikiem – wierzycielowi temu przysługują w niej określone prawa, które kształtują jego pozycję prawną.

Po trzecie, zakres treściowy statusu prawnego wierzyciela wspólnika w spółce jawnej jest dynamiczny, ulega modyfikacjom, które zależą przede wszystkim od stopnia aktywności prawnej wierzyciela w dążeniu do zaspokojenia jego wierzytelności z praw wspólnika w spółce.

II. Niniejsze opracowanie zawiera analizę pozycji prawnej wierzyciela wspólnika spółki jawnej przede wszystkim na gruncie prawa spółek. W związku z tym odnoszące się do statusu prawnego tego wierzyciela zagadnienia z zakresu prawa postępowania cywilnego, prawa upadłościowego, prawa pracy, prawa publicznego gospodarczego, prawa finansowego, prawa rodzinnego, prawa spadkowego i innych dziedzin prawa zostały w pracy zarysowane w wymiarze niezbędnym do wyjaśnienia przedmiotowej problematyki, zachowania kompletności wywodu, a także analizy spójności przyjętych rozwiązań prawnych. Z tego względu, niniejsza praca nie stanowi wyczerpującego opracowania problematyki statusu prawnego wierzyciela wspólnika spółki jawnej w ogólności, ale jest celowo zawężona do materii prawa spółek.

III. W pracy świadomie skoncentrowano się na uwypukleniu specyfiki pojęcia, zakresu, charakteru prawnego i treści statusu prawnego wierzyciela wspólnika w spółce jawnej. Wskazana problematyka, pomimo podstawowego znaczenia w sferze teoretycznej i praktycznej, nie była do chwili obecnej przedmiotem opracowania o wymiarze kompleksowym, w tym np. monografii. Prace naukowe i inne wypowiedzi z tego zakresu, jakkolwiek zawierają bardzo cenne uwagi dotyczące pozycji prawnej wierzyciela wspólnika spółki jawnej, mają charakter fragmentaryczny. Najczęściej są one elementami większych opracowań typu komentarzowego, czy też podręcznikowego. Zagadnienia objęte zakresem pracy nie były również do chwili obecnej przedmiotem obszerniejszych, bezpośrednio odnoszących się do nich wypowiedzi orzeczniczych. W związku z tym zamiarem autora było z jednej strony możliwie obszerne zwrócenie uwagi bezpośrednio na zagadnienia i problemy z tego zakresu, jakie nie doczekały się refleksji naukowej. W tym celu w pracy możliwie szeroko odwołano się do literatury i orzecznictwa z zakresu prawa cywilnego oraz handlowego. Z drugiej strony, w celu wyłączenia powtórzeń i odtworzeń, jako jedno z założeń prezentacji przyjęto syntezę wypowiedzi piśmiennictwa oraz orzecznictwa w kwestiach związanych z zagadnieniem tytułowym albo odsyłanie w tym zakresie do obszerniejszych prac zawierających wyniki badań w określonych kwestiach szczegółowych.

IV. Znaczenie poruszanych w pracy zagadnień, poza przywołaną wyżej odrębnością i specjalizacją statusu wierzyciela wspólnika w spółce, wynika z modelowego wymiaru spółki jawnej, stanowiącej podstawową formę spółki handlowej, w tym handlowej spółki osobowej. Uregulowania dotyczące spółki jawnej stosuje się odpowiednio w zakresie nieuregulowanym do spółki partnerskiej, komandytowej i – częściowo – komandytowo-akcyjnej (art. 89, 103, 126 § 1 pkt 1 k.s.h.), w tym także do wierzycieli wspólników tych spółek (z wyjątkiem wierzycieli akcjonariuszy). W związku z powyższym usytuowanie prawne wierzyciela wspólnika w spółce jawnej ma charakter modelowy dla pozycji prawnej wierzyciela wspólnika w handlowej spółce osobowej (z wyjątkiem wierzycieli akcjonariusza w spółce komandytowo-akcyjnej). Regulacje dotyczące wierzyciela wspólnika spółki jawnej mają istotne znaczenie również z perspektywy obszernego zakresu wykorzystania tej spółki w obrocie prawnym.

V. W niniejszym opracowaniu poddano analizie unormowania dotyczące pozycji prawnej wierzyciela wspólnika w spółce jawnej w prawie polskim. Podstawą rozważań i wniosków zawartych w niniejszej pracy jest zatem przede wszystkim metoda dogmatyczna. W jej ramach zastosowano wszystkie fundamentalne metody wykładni, w tym zwłaszcza wykładnię językową, logiczną, funkcjonalną, systemową, a także elementy wykładni historycznej odnoszącej się do odpowiednich regulacji kodeksu handlowego. Ze względu na bezpośrednie nawiązanie w polskiej konstrukcji normatywnej statusu wierzyciela wspólnika w spółce jawnej do przepisów niemieckich oraz szwajcarskich, podstawą wniosków dotyczących tego statusu są uwagi o charakterze prawnoporównawczym świadomie ograniczone do prawa niemieckiego i szwajcarskiego. Mając na uwadze wielowątkowość poruszanej problematyki, zamiarem autora było skoncentrowanie się w tym zakresie na zagadnieniach pojęcia, metody i zakresu usytuowania prawnego wierzyciela wspólnika w spółce jawnej.

VI. W rozdziale I pracy poddano charakterystyce kategorię wierzyciela w ogólności z punktu widzenia jego najważniejszych generalnych cech jurydycznych (§ 1). Następnie przedstawiono prezentację zagadnienia pojęcia wierzyciela wspólnika spółki jawnej w prawie polskim (§ 2), w której podstawą określonych wniosków jest m.in. koncepcja unormowania statusu wierzyciela w prawie niemieckim oraz szwajcarskim. W dalszej części rozdziału I przedmiotem analizy są zagadnienia pojęcia i ukształtowania statusu prawnego wierzyciela wspólnika w spółce jawnej, a także propozycje klasyfikacji jego poszczególnych praw (§ 3). Rozważania te stanowią niezbędną podstawę kwalifikacji poszczególnych praw tego wierzyciela z perspektywy przymiotów praw podmiotowych dokonanych w ostatnich punktach paragrafów w rozdziale II i III pracy. Paragraf 4 w rozdziale I pracy został poświęcony istotnym z perspektywy ustalenia przysługiwania statusu prawnego wierzyciela wspólnika w spółce jawnej zagadnieniom powstania, zmiany i ustania tego statusu. W § 5 zamieszczono konkluzje rozważań przedstawionych w rozdziale I.

W rozdziale II i III niniejszej pracy przedstawiono w podobnym ujęciu redakcyjnym i merytorycznym poszczególne prawa wierzyciela wspólnika spółki jawnej, które przysługują mu odpowiednio przed i po zaistnieniu przesłanki rozwiązania tej spółki.

Rozdział II rozpoczęto od uwag o charakterze prawnoporównawczym dotyczących pozycji prawnej wierzyciela wspólnika w spółce jawnej w zwykłej formie ustrojowej tej spółki w wybranych systemach prawnych, tj. niemieckim i szwajcarskim (§ 1). Następnie dokonano analizy praw, które stanowią istotną podstawę nabycia przez wierzyciela wspólnika spółki jawnej większości pozostałych praw, tj. prawa do uzyskania zajęcia praw, jakimi wspólnik ten może swobodnie rozporządzać (§ 2), a także prawa wypowiedzenia umowy spółki (§ 3). W dalszej kolejności przedmiotem wywodu jest prawo, którego realizacja wpływa wprost na rozpoczęcie postępowania zmierzającego do zakończenia działalności spółki jawnej – prawo żądania przeprowadzenia likwidacji (§ 4). Poddane analizie jako trzy ostatnie w rozdziale II prawa wierzyciela wspólnika mają ścisły związek z realizacją dwóch pierwszych, tj. wskazanych w § 2–3. Są nimi kolejno: prawo do wypłaty udziału kapitałowego (§ 5), prawo do zwrotu rzeczy wniesionych do spółki tytułem wkładu do używania (§ 6) i prawo do zysku ze spraw niezakończonych przed wystąpieniem wspólnika oraz związane z tym uprawnienia szczegółowe (§ 7). W § 8 rozdziału II zamieszczono wnioski z rozważań przedstawionych w tym rozdziale.

Rozdział III rozpoczynają uwagi o charakterze komparatystycznym dotyczące usytuowania prawnego wierzyciela wspólnika w spółce jawnej po zaistnieniu przesłanki rozwiązania tej spółki w wybranych systemach prawnych – niemieckim i szwajcarskim (§ 1). Wprawdzie porozumienie w sprawie innego sposobu zakończenia działalności spółki jawnej w sytuacji opisanej w art. 67 k.s.h. powinno być zawarte przed zaistnieniem przesłanki rozwiązania spółki, jednak zgoda na to porozumienie może być wyrażona także po jego zawarciu. W związku z tym w tej grupie praw wierzyciela wspólnika spółki jawnej usytuowano na wstępie prawo wyrażenia zgody na zawarcie porozumienia dotyczącego innego sposobu zakończenia działalności spółki w przypadku wskazanym w art. 67 § 2 k.s.h. (§ 2). Kolejne poddane analizie w rozdziale III prawa wierzyciela wspólnika w spółce jawnej mają ścisły związek z podejmowaniem przez likwidatorów tzw. czynności likwidacyjnych. Są nimi: prawo wnioskowania do sądu rejestrowego o ustanowienie albo odwołanie likwidatorów (§ 3), a także prawo podejmowania uchwał dotyczących prowadzenia spraw spółki w likwidacji na zasadach określonych w art. 77 § 2 zdanie drugie k.s.h. (§ 4). Następnie przedstawiono prawa do udziału w majątku likwidowanej spółki (§ 5), tj. prawo do części majątku likwidowanej spółki określonej w jej umowie, prawo do spłaty udziału w znaczeniu art. 82 § 2 zdanie drugie k.s.h. („udziału likwidacyjnego”), prawo do wypłaty nadwyżki majątku pozostałej po spłacie „udziałów likwidacyjnych” oraz prawo do zwrotu rzeczy wniesionych do spółki tytułem wkładu do używania. Ostatnim z praw wierzyciela wspólnika spółki jawnej poddanych analizie w rozdziale III jest prawo dotyczące funkcjonowania tej spółki, którego realizacja następuje po jej rozwiązaniu, tj. prawo przeglądania ksiąg i dokumentów rozwiązanej spółki (§ 6). Rozdział III zamykają w § 7 konkluzje rozważań przedstawionych w tym rozdziale.

Zwieńczeniem pracy jest podsumowanie rozszerzone o uwagi de lege ferenda.