Babiarz-Mikulska Katarzyna, Status prawny wierzyciela w polskim postępowaniu naprawczym

W ostatnich latach zauważamy rozwój gospodarki wolnorynkowej opartej na zasadach wolnej konkurencji oraz swobody podejmowania działalności gospodarczej gwarantowanej Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. , ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej . Ów rozwój stwarza jednak niebezpieczeństwo w zakresie interesów wierzycieli - kontrahentów przedsiębiorcy, który - poprzez często nieprzemyślane i chybione działania gospodarcze - popada w stan zagrożenia niewypłacalnością. Zdarza się także, że zachowanie przedsiębiorcy jest zamierzone - swoim działaniem zmierza on do ogłoszenia upadłości, czym celowo działa na szkodę swoich wierzycieli.

Dotychczas obowiązująca regulacja prawna, a więc przepisy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe oraz rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo o postępowaniu układowem , mimo wielokrotnych nowelizacji, nie spełniła oczekiwań gospodarki wolnorynkowej, bowiem sprzyjała owym nieuczciwym przedsiębiorcom. Jak czytamy w uzasadnieniu projektu prawa upadłościowego i naprawczego , rozwiązania prawne funkcjonujące na gruncie p.u. oraz pr. ukł. powodowały, że to wierzyciele ponosili negatywne konsekwencje niewypłacalności dłużnika, zaś liczba spraw upadłościowych i układowych w ostatnich latach znacznie wzrosła. Na ten temat obszerne uwagi przytoczyła D. Appenzeller, która - powołując się na dane Ministerstwa Sprawiedliwości - wskazała, że udział spraw układowych w ogólnej liczbie zgłaszanych spraw upadłościowych i układowych w 1990 r. wynosił zaledwie 1,34%, gdy tymczasem w 1996 r. - już 12,16%. Jeśli dodać przy tym, że natężenie upadłości w Polsce w przeliczeniu na 10.000 zarejestrowanych przedsiębiorstw w 1990 r. wynosiło 1,26, a w 1996 r. 11,24 (współczynnik natężenia wykazuje przy tym duże wahania w poszczególnych latach, np. w 1993 r. wynosił aż 26,31), to należy dojść do wniosku, że liczba postępowań układowych na gruncie pr. ukł. - mimo regulacji niespełniającej oczekiwań wierzycieli - była znaczna .

Zasadniczym założeniem ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze jest próba zmiany tej sytuacji i chęć zapewnienia wierzycielom jak najbardziej efektywnego zaspokojenia ich wierzytelności poprzez wprowadzenie nowych, reformatorskich rozwiązań, jak również poprzez pozostawienie tych spośród dotychczas obowiązujących, które znajdują zastosowanie i aprobatę w praktyce gospodarczej. Jedną z takich instytucji jest postępowanie naprawcze.

Postępowanie naprawcze ma stanowić nie tylko realną metodę sanacji przedsiębiorstw, lecz także spełniać oczekiwania polityki społecznej w zakresie przeciwdziałania bezrobociu i utrzymania miejsc pracy. Słusznie też zauważa W. Michalewicz, że uchronienie przedsiębiorcy przed likwidacją stwarza wierzycielom, których z dłużnikiem łączą wieloletnie umowy kooperacyjne, możliwość pozyskania w nim w przyszłości stałego partnera gospodarczego .

To jednak nie wszystko. Ze smutkiem trzeba stwierdzić, że w dobie swoistej degradacji znaczenia norm etycznych oraz upadku dobrych obyczajów kupieckich, potrzeba nowej regulacji prawnej opartej przede wszystkim na literze prawa, a nie zaufaniu kupieckim, była niezwykle potrzebna. Ustawodawca zdecydował się więc przeciwstawić nierzetelnym dłużnikom, których działania oparte były - jak słusznie zauważył D. Czajka - "na swoistym chciejstwie, niewiedzy i arogancji prawnej" . Zdecydował się również na promowanie postawy dłużnika uczciwego i rzetelnego. Taka koncepcja została zapoczątkowana już ustawą z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym , na mocy której ustanowiono rejestr dłużników niewypłacalnych, a także wprowadzeniem przestępstwa pozornego bankructwa oraz dowolnego zaspokajania wierzycieli w kodeksie karnym z dnia 6 czerwca 1997 r. i szeregu innych regulacji prawnych . Tylko bowiem takie przymioty, po przełożeniu na literę prawa, warunkują wszczęcie postępowania naprawczego - podobnie jak niegdyś postępowania układowego z 1934 r. W ten sposób ustawodawca polski zamknął także pewien etap transformacji prawa handlowego i gospodarczego, który - wobec oczekiwań Unii Europejskiej w przededniu akcesji Rzeczypospolitej Polskiej - wymagał pilnego ukończenia .

Niebagatelne miejsce w problematyce prawa i postępowania naprawczego zajmuje wierzyciel: mimo że zainicjowanie postępowania nie leży w jego gestii, ma on istotny wpływ na przyjęcie lub odrzucenie układu zaproponowanego przez przedsiębiorcę, jak również na jego ostateczny kształt. Status prawny wierzyciela w nowej regulacji prawnej odbiega nieco od statusu ukształtowanego na tle dotychczasowych przepisów regulujących postępowanie układowe. Należy podkreślić, że ustawa przyznaje szczególne uprawnienia wierzycielom w postępowaniu naprawczym. Bez ich czynnego udziału do uzdrowienia przedsiębiorstwa dojść bowiem nie może, zatem decyzje przez nich podejmowane kreują niejako sytuację zagrożonego niewypłacalnością dłużnika poprzez przyjęcie lub odrzucenie zaproponowanego przezeń układu. Ich decyzja w tym zakresie jest ostateczna i wiążąca: żaden organ postępowania nie może bowiem wpłynąć na jej zmianę. Sąd jest uprawniony jedynie - gdy zaistnieją określone przesłanki - odmówić zatwierdzenia zawartego układu, bądź uchylić go.

Doniosłość wszelkich decyzji podejmowanych przez wierzycieli winna skłaniać ich do głębokiej refleksji nad ich ostatecznym kształtem. Dlatego tak ważne jest, aby wierzyciele znali nie tylko swoje uprawnienia i obowiązki wynikające z ustawy, lecz by mieli świadomość konsekwencji prawnych swoich rozstrzygnięć, zwłaszcza w tym dalekosiężnym rozmiarze. Katalog wszystkich kompetencji, które im przysługują oraz obciążeń, opartych na regulacji ustawowej, składa się zaś na problematykę statusu prawnego wierzyciela w postępowaniu naprawczym.

Dla oddania pełni tego zagadnienia autorka posługiwać się będzie terminem "status prawny wierzyciela w postępowaniu naprawczym". Niemniej, ze względów stylistycznych, pojęcie "postępowanie naprawcze" występuje w niniejszym opracowaniu zamiennie z pojęciem "postępowania sanacyjnego", "sanacji", "postępowania restrukturyzacyjnego", "restrukturyzacji". Jest to swego rodzaju uproszczenie, bowiem chodzi o jego status prawny w kształcie nadanym przez ustawę - Prawo upadłościowe i naprawcze. Uwzględnić tu zatem należy zarówno elementy prawa materialnego, jak i procesowego, które współtworzą całokształt regulacji sytuacji prawnej wierzyciela w tym postępowaniu. Naprawa przedsiębiorstwa jest swoistym celem prawa i należy ją niewątpliwie odróżniać od postępowania naprawczego, które reguluje sposób przeprowadzenia owej naprawy i polega na podejmowaniu czynności procesowych przez uczestników tego postępowania, którego zasadniczym celem jest mimo wszystko ochrona interesów wierzycieli i zaspokojenie ich roszczeń . Wskazanie na postępowanie naprawcze ma podkreślać, że chodzi jedynie o przepisy dotyczące prawa i postępowania naprawczego z pominięciem postępowania upadłościowego. Oczywiście pewnych kwestii obejmujących problematykę omawianego zagadnienia nie sposób omówić bez odniesienia się do postępowania upadłościowego, lecz odniesienia te stanowić będą jedynie tło porównawcze dla rozważań w materii zasadniczej. Stąd - pragnąc zacieśnić niejako krąg swych rozważań - z przyczyn czysto technicznych autorka używa skrótu myślowego: status prawny wierzyciela w postępowaniu naprawczym. Warto pamiętać, że również pojęcie statusu prawnego wierzyciela w postępowaniu naprawczym używane będzie w niniejszym opracowaniu zamiennie z pojęciami "pozycja", "sytuacja". Należy jednak podkreślić, że chodzi tu o ujęcie charakteru prawnego instytucji, a używanie pojęć zamiennych - mimo różnic znaczeniowych - jest konieczne ze względów stylistycznych.

Należy przy tym stwierdzić, że niniejsze opracowanie dotyczy statusu prawnego wierzyciela postępowania naprawczego w znaczeniu ścisłym, a więc wyłącznie w procedurze naprawczej, abstrahując od regulacji prawnych związanych z układem w postępowaniu upadłościowym. W niektórych aspektach konieczne będzie wprawdzie odwołanie się także do pozycji prawnej wierzycieli w postępowaniu upadłościowym (zwłaszcza w wypadku układu restrukturyzacyjnego uregulowanego w tymże postępowaniu), lecz okoliczności te będą miały charakter jedynie porównawczy, bowiem całościowe opracowanie tej problematyki wykraczałoby poza zakres przedmiotu badawczego tej pracy.

Celem dogmatycznym niniejszego opracowania jest próba usystematyzowania poszczególnych praw i obowiązków wierzycieli w postępowaniu naprawczym, bowiem właśnie one składają się na całokształt pojęcia ich statusu prawnego w tym postępowaniu. Zasadniczą tezą jest zaś stwierdzenie, że rozwiązania przyjęte przez polskiego ustawodawcę w nowej regulacji prawnej w zakresie owego statusu są prawidłowe i odpowiadają potrzebom obrotu gospodarczego, przede wszystkim z punktu widzenia ochrony interesów wierzycieli wraz z silnym akcentem socjalnym, który odgrywa tu znaczenie zasadnicze. Teza ta zostanie wykazana przede wszystkim dzięki scharakteryzowaniu podstawowych pojęć, przedstawieniu poszczególnych praw i obowiązków wierzycieli przysługujących im indywidualnie lub grupowo, a także wykazaniu różnic między regulacją obowiązującą a regulacją poprzednią. Celowe jest również wskazanie innych aktów prawnych, które mają istotne znaczenie dla określenia statusu prawnego wierzycieli postępowania naprawczego. Analiza ta zostanie przeprowadzona porównawczo z regulacją prawną obowiązującą w tym zakresie w innych, przykładowo wybranych państwach europejskich, jak również w ustawodawstwie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. W ocenie autorki niebagatelny był bowiem wpływ rozwiązań prawnych obowiązujących w innych ustawodawstwach na proces kształtowania w prawie polskim statusu prawnego wierzycieli w postępowaniu sanacyjnym.

Równie istotne dla ostatecznej formuły sytuacji prawnej wierzyciela w polskim postępowaniu naprawczym było ukształtowanie procedur naprawczych na arenie prawa międzynarodowego, a zwłaszcza europejskiego. Stąd również i te procedury zostaną przybliżone w niniejszym opracowaniu.

Nieocenioną pomoc w badaniach nad wyżej wymienionymi zagadnieniami stanowiła niezwykle bogata literatura okresu międzywojennego w dziedzinie prawa upadłościowego, jak i postępowania układowego, w szczególności prace: M. Allerhanda, Prawo upadłościowe. Prawo układowe. Komentarz, Bielsko-Biała 1998 (reprint); J. Korzonka, Prawo upadłościowe i prawo o postępowaniu układowem. Komentarz. Wrocław 1992 (reprint); S. Arnolda, Prawo o postępowaniu układowem wraz z przepisami związkowemi z uwzględnieniem motywów komisji kodyfikacyjnej, Kraków 1936; O. Bubera, Polskie prawo upadłościowe, Warszawa 1936; D. Altmana, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 1936; W. Gawlasa i W. Jonsika, Prawo upadłościowe i prawo o postępowaniu układowem. Komentarz, Poznań bez daty wydania; G. Lautera, Prawo upadłościowe i prawo o postępowaniu układowem. Komentarz, Warszawa 1935; E. Steina, A. Thalera i D. Bulwy, Prawo upadłościowe i prawo układowe z objaśnieniami, Kraków 1935; K. Wellisch, Polskie prawo o postępowaniu układowem, Warszawa 1934; Ś. Baudouin de Courtenay, Prawo o postępowaniu układowem. Komentarz do nowych ogólnopolskich przepisów o zapobieganiu upadłości, Warszawa 1935, oraz powojenne: S. Gurgula, Prawo upadłościowe i układowe. Komentarz, Warszawa 2002; F. Zedlera, Prawo upadłościowe i układowe, Toruń 1999; Z. Świebody, Komentarz do prawa upadłościowego i prawa o postępowaniu układowym, Warszawa 1996; K. Piaseckiego, Prawo upadłościowe. Prawo o postępowaniu układowym. Komentarz, Bydgoszcz-Warszawa 1999; D. Czajki, Układ w prawie układowym, Warszawa 2002; P. Pogonowskiego, Organy postępowania upadłościowego, Warszawa 2001.

Na gruncie obecnie obowiązującej ustawy nieocenione pozostają uwagi: A. Jakubeckiego i F. Zedlera, Prawo upadłościowe i naprawcze, Komentarz, Kraków 2003 oraz Z. Świebody, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2003; A. Witosza, Prawo upadłościowe i naprawcze. Zwięzły komentarz, Bydgoszcz-Katowice 2003; I. Gil i P. Gila, Wprowadzenie do nowego Prawa upadłościowego i naprawczego, Bielsko-Biała 2003; D. Zienkiewicz, J. Minkusa, A. Świderka, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2004; R. Pabisa, Prawo upadłościowe i naprawcze, Warszawa 2004; I. Dukiela, J. Pałysa, Postępowanie naprawcze w razie zagrożenia upadłością. Komentarz, Warszawa 2004; D. Czajki, Postępowanie naprawcze, Warszawa 2004; K. Piaseckiego, Ustawa prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2004; F. Zedlera, Prawo upadłościowe i naprawcze w zarysie, Kraków 2004; T. Hutora, Nowe Prawo upadłościowe i naprawcze - poradnik praktyczny dla wierzycieli z wzorami pism procesowych, Gdańsk 2004; K. Flaga-Gieruszuńskiej, Prawo upadłościowe i naprawcze, Warszawa 2004 i S. Gurgula, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2004.

Uznając powagę wszystkich wskazanych opracowań, salvo errore calculi, autorka podejmie jednak polemikę z niektórymi wyrażonymi w nich poglądami, celem jak najbardziej kompleksowego przybliżenia problematyki statusu prawnego wierzycieli w polskim postępowaniu naprawczym.

Kilka uwag należy w tym miejscu poświęcić także samej nazwie ustawy: Prawo upadłościowe i naprawcze. W ustawodawstwach wielu państw na określenie procedury mającej na celu uzdrowienie przedsiębiorstwa zagrożonego niewypłacalnością, używa się różnych pojęć, np. we Francji sanacja nazywana jest postępowaniem restrukturyzacyjnym lub kolektywnym (Le redressement judiciare), w Wielkiej Brytanii insolwencją (insolvency), w Austrii postępowaniem układowym (Ausgleichordung). Niektóre legislacje posługują się pojęciem zbiorczym, odnoszącym się zarówno do postępowania upadłościowego, jak również do procedury naprawczej, czego przykładem może być niemieckie prawo o niewypłacalności (Insolvenzordung). Właśnie na tle niemieckiej ustawy zrodził się problem tłumaczenia znaczenia terminu Insolvenzordung, jak też nazewnictwa polskiego postępowania sanacyjnego . Ostatecznie, jak czytamy w uzasadnieniu projektu prawa upadłościowego i naprawczego, podjęto decyzję o pozostawieniu polskiej terminologii prawniczej, gdyż rolę tradycji w stosowaniu prawa trudno przecenić . Odrzucono zatem koncepcję nazwy prawa "insolwencyjnego", bowiem nie występuje ona w terminologii prawniczej języka polskiego. Odrzucono też koncepcję zatytułowania nowej ustawy prawem o niewypłacalności, przede wszystkim dlatego, że polskie prawo - inaczej niż prawo niemieckie - osobno reguluje postępowanie upadłościowe, a osobno postępowanie sanacyjne, mimo że obydwa są zawarte w jednym akcie prawnym. Termin "niewypłacalność" obejmuje zaś całość tych regulacji .

Takie rozwiązanie wydaje się ze wszech miar słuszne, bowiem pozostaje w zgodzie z ogólnymi zasadami techniki prawodawczej - § 8 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. - Ogólne zasady techniki prawodawczej . Ponadto jest to przejaw adekwatności nazwy prawa do jego treści .

Analiza prezentowanej tematyki została zasadniczo oparta na metodzie dogmatycznej (językowej), która polega na scharakteryzowaniu pojęć funkcjonujących w obrocie prawnym a dotyczących wierzyciela w postępowaniu naprawczym. Autorka - za pomocą tej właśnie metody - podejmie próbę sklasyfikowania, a także przybliżenia praw i obowiązków wierzycieli przysługujących im w postępowaniu naprawczym. Wreszcie - podjęta zostanie próba porównania tych praw i obowiązków z ustawodawstwami innych krajów oraz oceny polskiej regulacji prawnej w tym zakresie - tu zostanie zastosowana także metoda prawnoporównawcza.

Autorka nie odcina się przy tym zupełnie od metody historyczno-prawnej. Będzie ona miała jednak w niniejszym opracowaniu rolę drugorzędną, bowiem to właśnie metoda dogmatyczna i prawnoporównawcza w sposób najpełniejszy pozwoli przybliżyć przedstawianą problematykę.

Na zakończenie krótkiego wstępu autorka pragnie złożyć podziękowania swojemu promotorowi, panu prof. dr. hab. Henrykowi Ciochowi, który wskazał na wiele aspektów rozważanych problemów, dzięki któremu praca nabrała ostatecznego kształtu, który wreszcie w niemałym stopniu przyczynił się do rozpoczęcia i kontynuowania pracy naukowej przez autorkę niniejszej pracy.

Wyrazy wdzięczności kierowane są także pod adresem recenzentów pracy: pana dr. hab. Piotra Pogonowskiego oraz pana prof. dr. hab. Adama Jedlińskiego za ich cenne i rzeczowe uwagi, które były niezmiernie pomocne przy analizie problematyki przedmiotowej rozprawy.