Bodio Joanna, Status dziecka jako uczestnika postępowania nieprocesowego

I. Zagadnienia podmiotowe stanowią jedną z najważniejszych materii postępowania cywilnego. Pojęcie podmiotu w postępowaniu rozpoznawczym obejmuje strony (w trybie procesowym) oraz uczestników (w trybie postępowania nieprocesowego).

Zdolność do bycia stroną oraz uczestnikiem postępowania nieprocesowego określana jest jako zdolność sądowa (co do zasady istnieje ona od momentu urodzenia). Możliwość bycia stroną lub uczestnikiem postępowania nieprocesowego nie przesądza kwestii podejmowania przez podmiot czynności procesowych. Zdolność do dokonywania czynności w postępowaniu cywilnym, określana jako zdolność procesowa (zdolność do czynności procesowych), zależy od innych cech (kwalifikacji), które musi posiadać strona lub uczestnik. W odniesieniu do osób fizycznych wyznacznikiem jest zdolność do czynności prawnych, która wiąże się przede wszystkim z wiekiem podmiotu. W przypadku osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych decyduje istnienie organów reprezentujących albo osób uprawnionych do reprezentacji .

W związku z powyższym rysuje się zagadnienie będące przedmiotem niniejszej pracy, które dotyczy występowania w postępowaniu nieprocesowym osób niemających pełnej zdolności do czynności prawnych, w tym w szczególności osób, które nie ukończyły 18. roku życia. Osoby te w języku potocznym określa się jako dzieci. Pojęcie dziecka pojawia się także w przepisach prawa.

Dziecko może być stroną w procesie cywilnym lub uczestnikiem postępowania nieprocesowego, a wtedy działa przez przedstawiciela ustawowego (rodziców, opiekuna lub kuratora), chyba że na podstawie przepisów szczególnych ustawodawca przyznał mu zdolność procesową. Zagadnienie statusu dziecka jako uczestnika postępowania nieprocesowego ma szczególny charakter, gdyż nie zostało jednolicie uregulowane w poszczególnych rodzajach postępowania nieprocesowego. Wynika to z kilku względów: dużej heterogeniczności postępowania nieprocesowego utrudniającej wypracowanie pewnych ogólnych prawidłowości , braku określenia statusu dziecka precyzyjną i jasną regulacją (pomimo licznych nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego), z nieścisłych rozwiązań prawnych określających pozycję dziecka w postępowaniu nieprocesowym, a wywołujących rozbieżności interpretacyjne w doktrynie i orzecznictwie, a także ze zróżnicowanej pozycji samego dziecka (uwarunkowanej wiekiem czy rodzajem sprawy). Stąd powstają wątpliwości, czy na gruncie istniejącego porządku prawnego każdy udział dziecka w postępowaniu nieprocesowym może być traktowany jako jego uczestnictwo w tym postępowaniu i czy wysłuchanie dziecka powoduje nadanie mu statusu uczestnika postępowania nieprocesowego. Sporne w doktrynie jest więc to, jakie kryteria decydują o przyznaniu dziecku statusu uczestnika postępowania nieprocesowego. Egzemplifikacja poszczególnych zagadnień powinna nastąpić przede wszystkim w odniesieniu do pozycji dorosłych uczestników postępowania nieprocesowego. Pozwoli to na udzielenie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób należy określić status dziecka w postępowaniu nieprocesowym, czy według uprawnień innych uczestników postępowania (zrównując status dziecka ze statusem dorosłych uczestników), czy przypisać mu zupełnie inny status (sui generis) , podlegający szerszej ochronie.

II. Analiza przedstawionych zagadnień wymaga spojrzenia na dziecko jako uczestnika postępowania nieprocesowego w świetle ogólnych założeń postępowania nieprocesowego, jego specyfiki i odmienności w stosunku do podstawowego trybu postępowania rozpoznawczego, czyli procesu cywilnego. Kierując się względami ekonomii legislacyjnej, ustawodawca w sposób całościowy uregulował tylko proces cywilny, inne zaś tryby postępowania cywilnego zostały unormowane jedynie w szczegółach odpowiadających specyfice tych postępowań, z zastrzeżeniem prawa posiłkowego stosowania przepisów dotyczących procesu . Reguły przyjmowane w Kodeksie postępowania cywilnego oraz w doktrynie i orzecznictwie w odniesieniu do stron procesu mają zastosowanie do podmiotów innych rodzajów i trybów postępowania. W trybie procesowym zostały uregulowane podstawowe, niejako modelowe rozwiązania prawne, które mają wpływ na definiowanie i posługiwanie się określonymi pojęciami w innych postępowaniach . To oznacza, że określenie pozycji dziecka jako strony w procesie cywilnym rzutuje na zagadnienia związane ze statusem dziecka jako uczestnika postępowania nieprocesowego. Rozważania na gruncie postępowania nieprocesowego wymagają przeanalizowania założeń konstrukcyjnych procesu, co pozwala ocenić, na ile konkretne pojęcia, które w nim funkcjonują, i przepisy o procesie mogą znaleźć zastosowanie w postępowaniu nieprocesowym (art. 13 § 2 k.p.c.) . Jest to istotne również z tego powodu, że zagadnienia związane z przymiotami strony procesowej (zdolność sądowa, zdolność procesowa, zdolność postulacyjna), a także z legitymacją procesową oraz uprawnieniami i ciężarami procesowymi dotyczącymi dziecka znajdują odpowiednie zastosowanie w postępowaniu nieprocesowym.

Przepisy o procesie stosowane odpowiednio w postępowaniu nieprocesowym stanowią uzupełnienie regulacji dotyczącej bezpośrednio tego postępowania . Odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów jest wielostopniowe i dotyczy tylko przepisów ogólnych regulujących zwykły tryb procesu . Do przepisów o procesie należy bowiem sięgać po stwierdzeniu braku unormowania jakiejś kwestii w przepisach szczególnych (lex specialis), a także w przepisach ogólnych księgi drugiej Kodeksu postępowania cywilnego (art. 506–525 k.p.c., lex generalis) . Z tych odesłań wynika, że zasady rządzące procesem przenikają, zgodnie z zasadą jedności porządku prawnego, przez całe postępowanie nieprocesowe, a więc nie tylko unormowane w Kodeksie postępowania cywilnego, ale zawarte także w regulacjach pozakodeksowych .

III. Podstawową metodą badawczą przyjętą w pracy jest analiza formalno-dogmatyczna. Opiera się ona na regulacji prawnej postępowania nieprocesowego i założeniach teoretycznych, przy wykorzystaniu znanych metod wykładni prawa (językowej, systemowej, logicznej). W pracy posłużono się także analizą prawnoporównawczą oraz ujęciem historycznym statusu dziecka jako uczestnika postępowania nieprocesowego.

Od strony metodologicznej uwzględniono również praktykę stosowania prawa, dlatego w szerokim zakresie wykorzystano analizę orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów powszechnych oraz prowadzoną na gruncie tych judykatów dyskusję naukową. Opracowanie to, mimo że dogmatyczne, podejmuje wiele kwestii stanowiących istotne problemy praktyki wymiaru sprawiedliwości .

IV. Wybór tematu pracy podyktowany został przede wszystkim brakiem opracowania monograficznego, które w sposób całościowy omawiałoby status dziecka jako uczestnika postępowania nieprocesowego. Brak takiego opracowania także w stosunku do statusu dziecka jako strony w procesie cywilnym. Dotychczasowe prace, choć z pewnością ważne i stanowiące istotny wkład w literaturę przedmiotu, odnoszą się albo do fragmentarycznego udziału dziecka (w postępowaniu opiekuńczym ), albo do ogólnych zagadnień konstrukcyjnych uczestnika postępowania nieprocesowego . Kompleksowe ujęcie tematu wymagało przedstawienia nie tylko statusu dziecka jako uczestnika postępowania nieprocesowego w ujęciu ogólnym, ale także w odniesieniu do poszczególnych rodzajów postępowań nieprocesowych kodeksowych i pozakodeksowych, z określeniem, kiedy dziecko jest, a kiedy powinno być ich uczestnikiem.

Rozważania dotyczące statusu dziecka jako uczestnika postępowania nieprocesowego zawarte zostały w dziesięciu rozdziałach.

W prawie pojęcie dziecka nie jest jednoznaczną ani jednorodną kategorią prawną. Dla określenia dziecka używa się bowiem nazw: osoba, której postępowanie dotyczy, osoba podlegająca władzy rodzicielskiej czy opiece, przysposabiany, małoletni, nieletni, a także dziecko poczęte, lecz jeszcze nieurodzone. W związku z tym konieczne było zdefiniowanie pojęcia dziecka i określenie momentu początkowego i momentu końcowego jego ochrony. W rozdziale pierwszym dokonano analizy pojęcia dziecka i nasciturusa występującego w postępowaniu cywilnym w porównaniu z innymi gałęziami prawa. Porównanie to jest konieczne w celu określenia, czy pojęcia dziecka i małoletniego funkcjonujące na gruncie prawa cywilnego, prawa karnego i prawa administracyjnego oraz nieletniego na gruncie prawa karnego i ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich ma bezpośrednie przełożenie na pojęcia dziecka funkcjonujące w postępowaniu nieprocesowym.

Pełne przedstawienie statusu dziecka jako uczestnika postępowania nieprocesowego wymaga naświetlenia pozycji dziecka, jaką miało ono w dawnych systemach prawnych. Zamieszczone w rozdziale drugim uwagi historycznoprawne pozwolą na prześledzenie funkcjonujących rozwiązań i zmian dokonanych w określeniu pozycji dziecka na przestrzeni lat, począwszy od czasów prawa rzymskiego, poprzez ustawodawstwo zaborcze, kodeks postępowania niespornego i liczne ustawy pozakodeksowe, nowelizacje powojenne, aż do czasów obecnych. Omówienie funkcjonujących rozwiązań pozwoli na wskazanie ewolucji, jakiej na przestrzeni lat uległ status dziecka w postępowaniu nieprocesowym.

Status dziecka jako uczestnika postępowania nieprocesowego wymaga także konfrontacji z rozwiązaniami przyjętymi w zagranicznych systemach prawnych. Taka analiza umożliwi dostrzeżenie problemów i zależności nie tylko w obrębie prawa krajowego, ale i obcego. Dlatego w rozdziale trzecim posłużono się metodą prawnoporównawczą. Potrzeba spojrzenia na status dziecka w ujęciu komparatystycznym wynika z przenikania do postępowania cywilnego idei praw człowieka w ich współczesnej postaci oraz z infiltracji do postępowania nieprocesowego rozwiązań wypracowanych w zagranicznych systemach prawnych. Porównanie systemów prawnych innych krajów i ich doświadczeń pomaga znaleźć optymalne rozwiązania przydatne w polskim systemie prawnym. Analiza ta powinna być jednak przeprowadzana z uwzględnieniem rozmaitych czynników kulturowych i historycznych. W przeciwnym razie prowadzi do bezkrytycznego przejmowania wzorców wypracowanych za granicą .

W odniesieniu do badań komparatystycznych w ujęciu międzynarodowym oparto się na dwóch systemach prawnych – germańskim i romańskim. Podział nastąpił według kryterium sposobu regulacji prawa postępowania nieprocesowego – w odrębnych od kodeksu postępowania cywilnego ustawach ramowych (Niemcy, Austria, Hiszpania, Serbia, Czarnogóra) lub poprzez uregulowanie tego postępowania w ramach kodeksu postępowania cywilnego (Francja, Włochy, Szwajcaria, Litwa).

Istotnym zagadnieniem dla określenia statusu dziecka jako uczestnika postępowania nieprocesowego jest określenie pojęcia uczestnika postępowania nieprocesowego oraz kryteriów nabycia statusu tego uczestnika. Stąd w rozdziale czwartym określone zostały wstępne ustalenia związane ze wskazanymi kwestiami.

Jak wspomniano, reguły przyjmowane w Kodeksie postępowania cywilnego oraz w doktrynie i orzecznictwie w odniesieniu do stron procesu mają zastosowanie do podmiotów innych rodzajów i trybów postępowania. Dlatego uregulowane w trybie procesowym podstawowe zagadnienia tradycyjnie łączone z uczestnictwem w postępowaniu cywilnym, czyli pojęcie strony procesu oraz warunki związane z nabyciem statusu strony, jej przymioty, a także uprawnienia i ciężary procesowe dotyczące dziecka jako strony procesowej – znajdą odniesienie w postępowaniu nieprocesowym. Z tego względu konieczne jest porównanie rozwiązań dotyczących wymienionych zagadnień w obu trybach postępowania rozpoznawczego, co zostało dokonane w dalszych rozdziałach pracy.

Dopełnieniem tych rozważań są rozdziały piąty i szósty odnoszące się do kwalifikacji podmiotowych dziecka jako uczestnika postępowania nieprocesowego (tj. zdolności sądowej, zdolności procesowej i zdolności postulacyjnej) oraz do przesłanek merytorycznych uzyskania statusu uczestnika postępowania nieprocesowego (czyli legitymacji procesowej i interesu prawnego, które są immanentnie powiązane).

Zagadnienia podmiotowe wykazują ścisły związek z prawem materialnym, którego urzeczywistnieniu (konkretyzacji) prawo procesowe cywilne służy w ogólności. Stąd niezwykle trudno jest oderwać pojęcia dotyczące podmiotów postępowania cywilnego od praw i obowiązków wynikających z prawa materialnego . Prawo procesowe cywilne umożliwia udzielenie ochrony prawnej na podstawie prawa materialnego. Na tej zasadzie w postępowaniu cywilnym podlegają zastosowaniu normy z zakresu prawa cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuńczego . Występują tu zatem ścisłe związki prawa procesowego z prawem materialnym . Prawo cywilne i rodzinne chroni prawa podmiotowe od strony materialnej, a postępowanie cywilne zapewnia ochronę tych praw od strony formalnej. W pewnych wypadkach postępowanie cywilne stanowi jedyny czynnik umożliwiający urzeczywistnienie prawa materialnego (np. w sprawach o ubezwłasnowolnienie czy uznanie za zmarłego). Dlatego w nauce stwierdza się, że prawo materialne bez postępowania cywilnego byłoby pozbawione realności . Z tego względu, pomimo iż celem pracy jest określenie statusu dziecka jako uczestnika postępowania nieprocesowego, z punktu widzenia prawa procesowego konieczne stało się rozszerzenie analizy na związaną z tym zagadnieniem problematykę materialnoprawną. Rozważania dotyczące tematyki materialnoprawnej ograniczono jedynie do tych kwestii, które mają podstawowe znaczenie dla wykładni przepisów proceduralnych, jak określenie definicji dziecka czy jego kwalifikacji podmiotowych. W tym zakresie zagadnień materialnoprawnych nie sposób oddzielić od zagadnień prawnoprocesowych , zwłaszcza że wiele instytucji i pojęć jest wspólnych dla obu dziedzin prawa . Analizując przepisy prawa procesowego, należy więc korzystać z pewnych pojęć prawnych, które wypracowało prawo materialne (np. osoba małoletnia, przysposobiony, kurator, opiekun, przedstawiciel ustawowy, reprezentacja). Pojęcia te wzajemnie się uzupełniają, jak np. zdolność sądowa i zdolność prawna, zdolność procesowa i zdolność do czynności prawnych . Wspólność pewnych pojęć świadczy o podobieństwie instytucjonalnym, może także (choć nie zawsze) oznaczać ich identyczność znaczeniową (funkcjonalną) . Widoczne jest to zwłaszcza w zakresie licznych powiązań wewnątrzsystemowych w ramach postępowania cywilnego i prawa materialnego . Niekiedy przepisy procesowe wpływają na treść i zakres instytucji o charakterze materialnoprawnym, dlatego zagadnienia należące do obu dziedzin prawa powinny być ujmowane w sposób spójny .

W rozdziale siódmym przedstawiono formy udziału dziecka w postępowaniu nieprocesowym, które mogą łączyć się z jego udziałem w charakterze uczestnika postępowania nieprocesowego w znaczeniu materialnym (art. 510 k.p.c.) lub formalnym (wnioskodawca, uczestnik z mocy prawa) albo mogą być tego charakteru pozbawione (dziecko jako świadek i jako osoba, którą należy wysłuchać).

Oprócz kwestii ogólnych związanych ze statusem dziecka jako uczestnika postępowania nieprocesowego, w pracy, w rozdziale ósmym omówiono kwestie szczegółowe związane z uczestnictwem dziecka w poszczególnych rodzajach postępowań nieprocesowych kodeksowych i pozakodeksowych. Wymagało to odniesienia się do spornych w doktrynie i orzecznictwie zagadnień związanych z udziałem dziecka w konkretnym rodzaju postępowania nieprocesowego w celu ukazania pewnej ogólnej zależności bądź specyfiki danego przypadku. Wyodrębnienie statusu dziecka w poszczególnych rodzajach postępowań nieprocesowych ma wskazywać na niejednolite określenie jego pozycji w tym postępowaniu.

Rozdział dziewiąty poświęcony został zagadnieniom związanym z uprawnieniami procesowymi dziecka w kontekście zasady równouprawnienia uczestników postępowania nieprocesowego. Szczegółowo omówione zostały te spośród uprawnień i ciężarów procesowych dziecka, które charakteryzują się specyfiką na gruncie postępowania nieprocesowego. Ponadto w rozdziale tym określono uprawnienia i obowiązki dziecka niezwiązane z jego uczestnictwem w postępowaniu nieprocesowym, lecz z jego udziałem w roli świadka.

W rozdziale dziesiątym wskazano przyczyny utraty statusu uczestnika postępowania, tj. odmowę dopuszczenia dziecka do udziału w sprawie, brak zdolności sądowej i śmierć dziecka oraz nieuzupełnienie braku zdolności procesowej.

W książce uwzględniono stan prawny na 1.01.2019 r.