Bogdalski Piotr, Środki ochrony autorskich praw majątkowych oraz ich dochodzenie w świetle prawa polskiego

Podjęcie tematu cywilnoprawnej ochrony autorskich praw majątkowych, a więc zagadnienia całkowicie klasycznego z zakresu prawa cywilnego, może budzić pewne zdziwienie co do jego wyboru. Jednak nowa ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 1994 r. wprowadziła tak istotne zmiany w stosunku do dotychczas obowiązujących w tym przedmiocie rozwiązań, iż konieczne stało się podjęcie próby ich szczegółowej analizy i oceny pod kątem zrealizowania zamierzonych przez ustawodawcę celów. Zaledwie po kilku latach obowiązywania nowej ustawy postulowano już uchwalenie w odniesieniu do jej przepisów wielu istotnych modyfikacji, mających na celu wyeliminowanie licznych niejasności, które wpływały na brak pewności prawnej. Wspomniane niejasności dotyczyły w pewnej mierze także rozwiązań odnoszących się do ochrony majątkowych praw autorskich. W konsekwencji intensywnych prac legislacyjnych nowe prawo autorskie zostało znowelizowane 9 czerwca 2000 r.

Zatem założeniem niniejszej pracy jest przedstawienie możliwych interpretacji konstrukcji przyjętych przez ustawodawcę w przedmiocie ochrony majątkowych praw autorskich oraz wskazanie na konsekwencje praktyczne związane z założonym modelem ochrony. W szczególności praca ta powinna dać odpowiedź na pytanie, czy ochrona majątkowych praw autorskich w polskiej ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych należycie zabezpiecza zasługujące na ochronę majątkowe interesy twórców i ich następców prawnych — w tym podmiotów prowadzących eksploatację utworów — oraz, czy przyjęte środki ochrony pozostają w zgodzie z podstawowymi założeniami cywilnoprawnej ochrony podmiotowych praw majątkowych.

Przystępując do analizy systemu ochrony majątkowych praw autorskich należało wyjść od zdefiniowania samego pojęcia naruszenia. Nie jest ono jednolicie rozumiane zarówno w polskiej doktrynie prawa autorskiego, jak i orzecznictwie. Rozbieżności dotyczą tak podstawowego zagadnienia, jak przesądzenie kwestii, czy o naruszeniu prawa można mówić tylko w wypadku wkroczenia bez zezwolenia w cudze prawo bezwzględne czy także wówczas, gdy następuje wkroczenie w prawo o charakterze względnym. W tym kontekście konieczne okazuje się dokonanie w szczególności wyczerpującej analizy pozycji prawa do wynagrodzenia wśród autorskich praw majątkowych i podjęcie próby określenia charakteru prawnego samodzielnego prawa do wynagrodzenia, które wynika wprost z przepisów ustawy i jest pozbawione sfery zakazowej. Ponieważ w nowej ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych pojęcie "prawo do wynagrodzenia" jest pojęciem zbiorczym, obejmującym różne pod względem charakteru prawnego uprawnienia, pojawiła się w niniejszej pracy konieczność dokładnej analizy pozycji prawnej podmiotów uprawnionych do poszczególnych rodzajów wynagrodzeń autorskich. Dopiero przesądzenie prawnego charakteru poszczególnych uprawnień do wynagrodzenia pozwala na rozstrzygnięcie kwestii, kiedy mamy do czynienia z naruszeniem majątkowych praw autorskich, a zatem — kiedy możliwe jest wystąpienie z roszczeniami przyznanymi przez ustawodawcę w wypadku naruszenia majątkowych praw autorskich.

Zasadnicza część pracy została poświęcona analizie samych roszczeń przysługujących w wypadku naruszenia oraz przesłanek, które warunkują ich stosowanie. Jednym z podstawowych problemów, przed którymi staje ustawodawca, regulując podstawy odpowiedzialności za naruszenie praw podmiotowych, jest problem, jak daleko powinna sięgać odpowiedzialność niezależna od przesłanki winy, w szczególności zaś od winy nieumyślnej. W dziedzinie prawa autorskiego nie ma żadnego rejestru praw autorskich, który stwarzałby dla korzystających z utworów podstawy stanu pewności prawnej co do określenia podmiotów tych praw. Powstaje zatem pytanie: stosowanie jakich środków ochrony uprawnionych należy uznać za dopuszczalne przy braku zawinienia ze strony naruszyciela — i to nawet w postaci niezachowania należytej staranności — a jakie środki idą zbyt daleko w swej funkcji represyjnej? Właściwe z punktu widzenia słuszności i polityki ustawodawczej wyważenie interesów uprawnionych i eksploatujących cudze utwory jest centralnym problemem dla pracy, której przedmiotem jest cywilnoprawna ochrona majątkowych praw autorskich. Ocena współmierności przyjętych przez ustawodawcę środków ochrony do celów, jakie ochrona ta ma realizować, składa się na wnioski końcowe pracy.

Postęp techniczny, jaki dokonał się w ostatnich latach w obrębie telekomunikacji i informatyki, jest podstawową przyczyną poszukiwania nowych rozwiązań, które mogłyby w skuteczny sposób chronić przed nielegalnym korzystaniem z przedmiotu praw autorskich. Nowelizacja prawa autorskiego z 9 czerwca 2000 r. wprowadziła —zgodnie z międzynarodową tendencją intensyfikacji ochrony majątkowych interesów twórcy — zakaz usuwania lub obchodzenia zabezpieczeń technicznych utworu oraz zakaz usuwania lub zmiany danych, służących zarządzaniu prawami do utworu. Tym samym ustawodawca wprowadził swego rodzaju "pośrednią ochronę autorskich praw majątkowych". Z punktu widzenia zachowania równowagi między zasługującymi na ochronę interesami twórców a użytkowników należało poddać analizie przesłanki prowadzące do powstania odpowiedzialności w wypadku złamania wymienionych zakazów, a także katalog dostępnych w danej sytuacji roszczeń.

Trzeba podkreślić, iż poziom ochrony majątkowych praw autorskich jest determinowany nie tylko rodzajem roszczeń przyznanych przez ustawodawcę w wypadku zaistnienia naruszenia lub podjęcia działań, które mogą do niego doprowadzić, ale także uregulowaniami o charakterze procesowym, niejednokrotnie przesądzającymi o skuteczności dochodzenia ochrony. Szczególną rolę odgrywają tu postępowania pomocnicze i tymczasowe środki ochrony stosowane przy kontroli granicznej. System dochodzenia ochrony majątkowych praw autorskich wykazuje pewną odmienność w stosunku do ogólnych zasad dochodzenia ochrony. Należało zatem rozważyć, czy przyjęte tu szczególne rozwiązania znajdują dostateczne uzasadnienie w charakterze przedmiotu ochrony i czy w wystarczającym stopniu uwzględniają także uzasadnione interesy podmiotów eksploatujących dzieła.

Rzeczywistość pokazuje, że prawo autorskie rozwija się bardzo dynamicznie. Nowe sposoby utrwalania i rozpowszechniania utworów prowadzą do niespotykanej dotąd ich dostępności, a co za tym idzie — łatwości wykorzystania bez zezwolenia podmiotów uprawnionych. Jednocześnie w szybkim tempie rozwija się międzynarodowa wymiana kulturalna, a eksploatacja dzieł osiąga wymiar ponadpaństwowy. Wszystko to powoduje konieczność unifikacji zarówno poziomu ochrony w poszczególnych krajach, jak i wzmocnienia współpracy międzynarodowej na polu dochodzenia ochrony majątkowych praw autorskich. Zatem środki ochrony i system ich egzekwowania w prawie polskim powinny być porównywalne z rozwiązaniami obowiązującymi w krajach, z którymi Polska utrzymuje stale kontakty kulturalne i handlowe; dotyczy to przede wszystkim poziomu ochrony wymaganego w krajach Unii Europejskiej. Z tego względu w części poświęconej analizie tymczasowych środków ochrony stosowanych przy kontroli granicznej należało uwzględnić także ustawodawstwo wspólnotowe.

Aby ocenić model ochrony majątkowych praw autorskich przyjęty przez polskiego ustawodawcę, celowe było przeprowadzenie — choćby ograniczonej — analizy prawnoporównawczej. Dokonano jej na podstawie zestawienia środków typu prewencyjnego, kompensacyjnego i środków o szczególnie silnym nastawieniu represyjnym. Rozważania prawnoporównawcze pozwoliły w pewnym stopniu na zobiektywizowanie wniosków krytycznych dotyczących rozwiązań przyjętych w obowiązującej regulacji polskiej.