Skubisz-Kępka Katarzyna, Sprostowanie i odpowiedź w prasie. Studium z zakresu prawa polskiego na tle prawnoporównawczym

I. Media zajmują współcześnie bardzo ważną pozycję społeczną, przede wszystkim ze względu na demokratyczny charakter ustroju państwa oraz rozwój techniki. W ramach swojej działalności pokazują zjawiska otaczającego świata, korzystając z coraz bardziej wyrafinowanych metod przekazu. Wykonując swoje zadania, odnoszą się do spraw wielu indywidualnych osób. Skutkiem tej działalności może być powstanie wielkiej renomy danego podmiotu, ale również jej całkowita deprecjacja w odbiorze opinii publicznej. Między tymi dwiema krańcowo przeciwstawnymi sytuacjami mieści się cała paleta relacji, w których sprawy dotyczące jednostki są przedmiotem uwagi mediów. Każde twierdzenie lub opinia odnoszące się do określonej osoby dotyka ją osobiście. To dotknięcie może mieć bardzo zróżnicowany charakter i bywa też rozmaicie odczuwane przez osobę zainteresowaną. Bezspornie jednak zawsze występuje. Stąd istotne znaczenie mają instrumenty prawne służące obronie danej osoby, ochronie jej dobrego imienia i pozycji społecznej. Współczesne państwo stawia w tym celu do dyspozycji jednostki cały zespół środków prawa administracyjnego, cywilnego i karnego, wśród których istotne znaczenie ma instytucja sprostowania medialnego.

II. Celem niniejszej monografii jest przedstawienie zasad dotyczących sprostowania medialnego odnoszącego się do publikacji w prasie drukowanej na tle prawa polskiego z uwzględnieniem rozwiązań w wiodących systemach prawnych. Podjęcie tego zamierzenia jest usprawiedliwione wieloma przyczynami. Przede wszystkim ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. - Prawo prasowe pochodzi z całkowicie innej epoki. Pomimo licznych nowelizacji, ogólnie mówiąc, nie odpowiada ona w pełni standardom państwa demokratycznego na początku XXI wieku. Ponadto od szeregu lat obowiązuje nowa Konstytucja RP, a w latach dziewięćdziesiątych Polska ratyfikowała wiele umów międzynarodowych, które mają bezpośrednie lub pośrednie znaczenie dla sytuacji prawnej mediów, w tym ich relacji z jednostką. Powstaje pytanie, czy instytucja sprostowania prasowego jest zgodna z podstawowymi zasadami porządku konstytucyjnego obowiązującego w Polsce, włącznie z odpowiednimi zobowiązaniami prawnomiędzynarodowymi. Wreszcie realizacja postawionego zadania pozwoli odpowiedzieć na pytanie, czy otoczenie prawne instytucji sprostowania prasowego umożliwia jej sprawne funkcjonowanie w praktyce. Jak wiadomo, nawet dobrze pomyślany i poprawnie zredagowany zespół przepisów odnoszący się do określonej instytucji może spełnić oczekiwania, jeżeli prawidłowo funkcjonuje prawne i administracyjne otoczenie. Ponadto konieczność uwzględnienia rozwiązań przyjętych w obcych systemach jest dość oczywista. Polskie unormowanie sprostowania prasowego stanowi bowiem jedyną w Europie, a być może na świecie, próbę połączenia w jednym modelu rozwiązań prawnych w tej dziedzinie znanych jako modele romański i germański. Niezależnie od powyższego instytucja sprostowania medialnego de lege lata nie jest dostosowana do rozwoju techniki na przestrzeni ostatnich lat. O tym niedostosowaniu świadczy przykładowo brak regulacji sprostowania medialnego dotyczącego publikacji w internecie, obowiązuje natomiast nadal odpowiednie uregulowanie w odniesieniu do kroniki filmowej.

III. W niniejszej monografii podjęto próbę wykazania zasadności tezy, że sprostowanie medialne (w tym sprostowanie prasowe) jest środkiem prawnym zabezpieczającym przede wszystkim interesy indywidualne jednostki. Umożliwia bowiem - po spełnieniu określonych wymogów - przedstawienie za pośrednictwem mediów własnego stanowiska danej osoby wobec twierdzeń i opinii jej dotyczących zawartych we wcześniejszej publikacji. Konsekwencją tej generalnej tezy są twierdzenia szczegółowe. Przede wszystkim instytucja sprostowania medialnego rozstrzyga naturalną kolizję między dwiema wartościami konstytucyjnymi: godnością człowieka - która jest źródłem dla poszczególnych dóbr osobistych - i wolnością wypowiedzi. Niestety obserwacja rzeczywistości prowadzi do wniosku, że prawo do sprostowania medialnego nie jest w Polsce właściwie wykonywane. Wydaje się, że do nieefektywności instytucji sprostowania medialnego w polskim systemie prawnym przyczynia się zarówno sam pomysł stworzenia modelu mieszanego (czy raczej nieprzemyślane przyjęcie takiego modelu wbrew sugestiom twórców projektu ustawy prasowej), jak i powierzchowne oparcie się na pierwowzorach. Efektywna realizacja zadania postawionego przed sprostowaniem medialnym wymaga zmiany unormowania sprostowania i odpowiedzi przez opowiedzenie się za regulacją odpowiadającą kierunkowo modelowi przyjętemu w prawie francuskim. W rozważaniach pominięto refleksje z dziedziny deontologii dziennikarskiej ze względu na brak realnego oddziaływania zasad etyki zawodowej na skuteczność realizacji prawa do sprostowania medialnego. Jednakże nie może to w żadnym razie prowadzić do generalnego kwestionowania zasadności istnienia etyki mediów i etyki dziennikarzy.

IV. Rozważania dotyczą przede wszystkim prasy drukowanej, z niewielkimi odniesieniami do pozostałych mediów. Ograniczenie to jest podyktowane następującymi racjami. Po pierwsze, sprostowanie prasowe w prasie drukowanej jest w prawie polskim najpełniej uregulowane. Po drugie, stanowi ono najszerzej wykorzystywaną w praktyce formę sprostowania medialnego. Po trzecie, ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji odsyła w tym zakresie do odpowiedniego stosowania przepisów o sprostowaniu medialnym (sprostowaniu prasowym w szerokim rozumieniu tego pojęcia) zawartych w ustawie z dnia 26 stycznia 1984 r. - Prawo prasowe. Po czwarte, sprostowanie w prasie drukowanej jest prototypem sprostowania we wszystkich mediach. Z tego względu ustalenie prawidłowej regulacji sprostowania medialnego w prasie drukowanej ma podstawowe znaczenie dla jego stosowania w innych mediach. Sprostowanie prasowe w pozostałych środkach społecznego przekazu wymaga odrębnej analizy.

V. W monografii wykorzystano przede wszystkim metodę wykładni językowej przepisów, gdyż ma ona podstawowe znaczenie w obszarze stosowania przepisów prawa cywilnego. Pomocna okazała się jednak również wykładnia systemowa, funkcjonalna, prawnoporównawcza i historyczna. Odwołanie się do wykładni systemowej jest uzasadnione faktem zakotwiczenia instytucji sprostowania prasowego w Konstytucji. Odwoływanie się do przepisów Konstytucji wydaje się konieczne przy interpretacji wielu przepisów prawa cywilnego, w tym dotyczących dóbr osobistych. Metoda funkcjonalna ułatwia stosowanie przepisów o sprostowaniu prasowym, pomimo istnienia wielu niedoskonałości legislacyjnych. Natomiast metoda prawnoporównawcza jest konsekwencją przyjęcia przez polskiego ustawodawcę regulacji łączącej w sobie dwa modele sprostowania prasowego, powstałe w XIX w. na kontynencie europejskim: romańskiego i germańskiego. Nie ulega wątpliwości, że opowiedzenie się przez ustawodawcę za jednym z tych modeli wyklucza drugi, tymczasem polski ustawodawca podjął, dość przypadkowo, próbę połączenia obu w jednej ustawie. Wprowadzenie regulacji wzorowanej równocześnie na francuskiej i niemieckiej koncepcji sprostowania prasowego jest głównym uzasadnieniem wykorzystania metody prawnoporównawczej. Metoda historyczna okazuje się przydatna z tego powodu, że pozwala zaobserwować ewolucję instytucji sprostowania prasowego w prawie polskim w II Rzeczypospolitej i w okresie po II wojnie światowej.

VI. Monografia składa się z dziesięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym omówione są zagadnienia o charakterze wstępnym. Scharakteryzowano pojęcie, rodzaje i funkcje mediów oraz źródła prawa w dziedzinie prawa mediów, a następnie przedstawiono pojęcie, funkcje i modele sprostowania prasowego. W tym rozdziale podjęto również próbę typologii regulacji prawa polskiego w zakresie sprostowania prasowego. Rozdział drugi zawiera typową część prawnoporównawczą w postaci charakterystyki sprostowania prasowego we Francji, Niemczech, Wielkiej Brytanii oraz w prawie międzynarodowym i prawie Unii Europejskiej. W rozdziale trzecim przedstawiono ewolucję instytucji sprostowania prasowego w XX wieku. Omówiono prawo dzielnicowe oraz unifikację prawa prasowego w dwudziestoleciu międzywojennym. Przeprowadzono również ocenę obowiązywania w Polsce Ludowej dekretu z 1938 r. Dalej omówiono projekty ustaw prasowych w PRL. Rozdział zamyka charakterystyka projektów ustaw prasowych III RP. Rozdział czwarty zawiera charakterystykę przesłanek roszczenia o sprostowanie prasowe (sprostowanie i odpowiedź). Rozdział piąty jest poświęcony zagadnieniu wykonywania tego roszczenia. Rozdział szósty przedstawia zagadnienia dotyczące odmowy publikacji sprostowania prasowego (sprostowania i odpowiedzi). Kluczowe znaczenie praktyczne ma rozdział siódmy poświęcony zagadnieniu ochrony sądowej. Przeprowadzono charakterystykę postępowania rozpoznawczego, postępowania zabezpieczającego oraz egzekucji sądowej. Rozdział zamykają uwagi dotyczące oceny regulacji prawnej postępowania sądowego w sprawach o nakazanie publikacji sprostowania prasowego. Rozdział ósmy jest poświęcony problematyce odpowiedzialności karnej. Rozdział dziewiąty dotyczy sprostowania i odpowiedzi w trybie wyborczym. Rozdział dziesiąty zawiera natomiast stanowisko autorki w kwestii charakteru prawa do sprostowania medialnego. Rozważania zamykają zwięzłe wnioski de lege lata i de lege ferenda.

VII. Monografia stanowi opracowanie rozprawy doktorskiej przygotowanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Henryka Ciocha, któremu pragnę podziękować za opiekę naukową. Podziękowania kieruję również do recenzentów rozprawy: prof. dr. hab. Janusza Barty oraz dr. hab. Piotra Pogonowskiego, prof. KUL, których cenne i życzliwe uwagi przyczyniły się do jej poprawienia i uzupełnienia. W publikacji uwzględniono stan prawny na dzień 15 kwietnia 2009 r.