Gajda-Roszczynialska Katarzyna, Sprawy o ochronę indywidualnych interesów konsumentów w postępowaniu cywilnym

Wybór tematyki tej pracy został dokonany ze względu na społeczno-ekonomiczne znaczenie spraw o ochronę indywidualnych interesów konsumentów oraz brak w literaturze przedmiotu kompleksowego opracowania tematu rozwiązywania indywidualnych sporów konsumenckich w postępowaniu cywilnym. Każdy człowiek w określonych stosunkach prawnych z przedsiębiorcami jest konsumentem. Spory oraz konflikty są stałą i integralną częścią tego współistnienia. W ostatnich latach rozwój gospodarki rynkowej oraz przystąpienie Polski do Unii Europejskiej spowodowały intensyfikację stosunków prawnych pomiędzy przedsiębiorcami a konsumentami. Naturalną konsekwencją tego stanu rzeczy jest wzrost liczby problemów i konfliktów w relacji konsument – przedsiębiorca, nie tylko na płaszczyźnie krajowej, ale również z elementem transgranicznym. Ciągły postęp techniczny oraz rozwój społeczno-gospodarczy w sposób nieunikniony prowadzą do wzrostu liczby sporów pomiędzy konsumentami a przedsiębiorcami. Umożliwienie skutecznego i efektywnego przełamania konfliktów oraz rozwiązania i rozstrzygnięcia sporów konsumenckich na każdym etapie ich istnienia, stanowi nowe wyzwanie dla rozwoju nauki postępowania cywilnego. Specyfika roszczeń konsumenckich wymusza istnienie kompleksowych mechanizmów i środków, w tym środków proceduralnych w postępowaniu cywilnym. Prawidłowe ukształtowanie zagadnienia przymusowej realizacji indywidualnych praw konsumenckich w sytuacji ich naruszenia bądź zagrożenia wymaga niewątpliwie podjęcia prac naukowo-badawczych.

Podejmując próbę monograficznego opracowania problematyki procesowej związanej ze sprawami konsumenckimi w postępowaniu cywilnym, stanęłam przed koniecznością dookreślenia zakresu przedmiotowego niniejszego opracowania. Sprawy o ochronę indywidualnych interesów konsumentów w płaszczyźnie prawno-procesowej należą do jednej z kategorii spraw wyodrębnionych ze względów faktycznych przez ustawodawcę w kodeksie postępowania cywilnego, jednakże nieuregulowanych w żadnym odrębnym postępowaniu. Regulacje dotyczące tej tematyki są rozproszone, co prowadzi do wielu niejasności. Gwałtowny rozwój technologii, globalizacja rynków, rozwój gospodarki rynkowej oraz przystąpienie Polski do Unii Europejskiej skutkują koniecznością nowego podejścia do tego zagadnienia. Na obecnym etapie rozwoju sprawy konsumenckie nie mogą być rozpatrywane tylko w kontekście ochrony udzielanej w jednym, konkretnym państwie zgodnie z przepisami krajowego postępowania cywilnego. Możliwość dochodzenia roszczeń przez konsumentów w postępowaniu cywilnym nie stanowi wyłącznej domeny prawa krajowego w izolacji do rynku globalnego. Prawo konsumenckie jest dziedziną, w której na kanwie spraw o ochronę konsumentów dochodzi nie tylko do przełamania zasady autonomii procesowej państw członkowskich, poprzez ingerencję w podstawowe zasady postępowania cywilnego, ale możemy również zaobserwować tworzenie sektorowych europejskich zasad postępowania. Wprowadzając podział spraw o ochronę konsumentów na sprawy o ochronę indywidualnych interesów konsumentów, sprawy o ochronę grupowych interesów konsumentów oraz sprawy o ochronę zbiorowych interesów konsumentów, podstawowe rozważania – z uwagi na rozległość tematyki – ograniczono do krajowych spraw o ochronę indywidualnych interesów konsumentów.

W literaturze przedmiotu nie ma konsensu odnośnie do kształtu systemu środków proceduralnych w ramach postępowania cywilnego, mającego zagwarantować konsumentom skuteczne realizowanie ich praw w razie ich zagrożenia bądź naruszenia, niemniej jednak zgłaszane są pewne postulaty jak wprowadzenie szczególnego postępowania odrębnego, czy szersze wykorzystanie alternatywnych metod rozwiązywania sporów w sprawach o ochronę indywidualnych interesów konsumenckich . Pojęciem „sprawa” ustawodawca w kodeksie postępowania cywilnego posługuje się w dwojakim znaczeniu. Po pierwsze, pojęcie „sprawa” używane jest na określenie kategorii sporów, które są rozstrzygane w postępowaniu cywilnym (np. art. 1, 7, 61 k.p.c.). Po drugie, w przepisach k.p.c. stosowane jest jako synonim słowa postępowanie (np. art. 5, 15, 59 k.p.c.). Rozróżnienie to zdeterminowało zakres opracowania – analizowano sprawy o ochronę indywidualnych interesów konsumentów zarówno w ujęciu statycznym, jak i dynamicznym.

W rozdziale I i II monografii skoncentrowano się na ujęciu statycznym. Na początku podjęto próbę określenia terminu „konsument”, a następnie zdefiniowano pojęcie, charakter i rodzaje spraw o ochronę konsumentów, co pozwoliło na wyodrębnienie kategorii spraw o ochronę indywidualnych interesów konsumentów w postępowaniu cywilnym.

W ujęciu dynamicznym zadaniem tej pracy było dokonanie wykładni rozproszonych przepisów i próba rozstrzygnięcia wynikłych z nich problemów proceduralnych, a także zgłoszenie postulatów de lege ferenda w odniesieniu do przebiegu postępowania. Szereg przepisów kodeksu postępowania cywilnego oraz ustawodawstwo i orzecznictwo europejskie wprowadza zróżnicowanie regulacji prawnoprocesowych z uwagi na fakt, że w postępowaniu cywilnym dochodzone są roszczenia konsumenckie. Zasadnicza część uwag obejmuje zagadnienie procesowych roszczeń konsumenckich i dopuszczalności drogi sądowej w sprawach o ochronę indywidualnych interesów konsumentów (rozdział III). Charakterystyczny dla spraw o ochronę indywidualnych interesów konsumentów jest udział podmiotów trzecich w postępowaniu cywilnym. Analiza udziału podmiotów trzecich w omawianych sprawach objęła odrębności w zakresie postępowania rozpoznawczego oraz analizę konstrukcji i rozwiązań prawnych w tym zakresie (rozdział IV). Sprawy o ochronę indywidualnych interesów konsumentów są sprawami wspólnotowymi, stąd też wynika szereg odrębności usankcjonowanych przez orzecznictwo ETS w zakresie postępowania rozpoznawczego. Odmienności te dotyczą zwłaszcza podziału ról pomiędzy sądem a stronami w postępowaniu cywilnym, a w konsekwencji prowadzą do modyfikacji takich podstawowych zasad, jak zasada dyspozytywności czy zasada kontradyktoryjności. Dyskutuje się istnienie systemu prekluzji w tego typu sprawach czy też kształt dyskrecjonalnej władzy sędziego. Istotne znaczenie dla zagwarantowania consumers access to justice ma możliwość dochodzenia drobnych roszczeń w postępowaniu uproszczonym. Całość tych zagadnień została omówiona w rozdziale V monografii, dotyczącym odrębności w postępowaniu rozpoznawczym w sprawach o ochronę indywidualnych interesów konsumentów. Nie bez znaczenia jest także możliwość uzyskania zabezpieczenia antycypacyjnego w odniesieniu do niektórych roszczeń konsumenckich, co jest przedmiotem analizy w rozdziale VI.

Sprawy o ochronę indywidualnych interesów konsumentów są szczególnym rodzajem spraw, w których następuje także sektorowy rozwój alternatywnych metod rozwiązywania sporów. Dlatego też omówione zostały alternatywne metody rozwiązywania w sprawach o ochronę indywidualnych interesów konsumentów, ze szczególnym uwzględnieniem mediacji oraz postępowania arbitrażowego (rozdział VII).

W pracy zastosowano przede wszystkim metodę dogmatyczną, analizując obowiązujące unormowania. Zastosowano również metodę prawnoporównawczą i statystyczną.

W tym miejscu chciałaby podziękować Panu prof. Andrzejowi Oklejakowi za kierownictwo naukowe. Serdecznie dziękuję również Panu prof. Januszowi Jankowskiemu oraz Panu prof. Feliksowi Zedlerowi za cenne uwagi, które przyczyniły się do ostatecznego kształtu niniejszej monografii.