Kowalik-Bańczyk Krystyna, Sposoby regulacji handlu elektronicznego w prawie wspólnotowym i międzynarodowym
Sposoby regulacji handlu elektronicznego w prawie wspólnotowym i międzynarodowym
Wprowadzenie
Nie sposób na początku XXI wieku nie docenić roli i znaczenia sieci teleinformatycznej internet. To rozwiązanie techniczne znajduje zastosowanie w wielu dziedzinach życia nowoczesnych społeczeństw. Jego zasięg, zarówno terytorialny, jak przedmiotowy, jest tak duży, że zainteresowanie tą problematyką jest zrozumiałe i pożądane. Szczególnie interesujące są zagadnienia dotyczące prawnej strony funkcjonowania i wykorzystania internetu, m.in. w tak istotnej sferze działalności ludzkiej, jak szeroko rozumiany obrót gospodarczy. Wielowątkowość problemów związanych z prawną regulacją internetu spowodowała, że jedynie ten aspekt - czyli obrót gospodarczy - został omówiony w pracy. Uzasadnia to posługiwanie się pojęciem "handlu elektronicznego".
Wykorzystywanie sieci teleinformatycznej w tej dziedzinie stwarza nowe wyzwania dla prawodawcy. Z uwagi na szczególny charakter internetu, będącego nie tylko zaawansowanym środkiem komunikacji pomiędzy uczestnikami obrotu prawnego, ale i platformą świadczenia usług i wymiany dóbr, wymaga rozważenia kwestia adekwatności dotychczasowych rozwiązań prawnych i ich skuteczności w zapewnieniu bezpieczeństwa obrotu prawnego.
Jednym z atrybutów internetu jest jego nieograniczony zasięg terytorialny. W takiej sytuacji wydaje się, że jego prawne uregulowanie (nie tylko w sferze obrotu gospodarczego) wyłącznie na szczeblu krajowym może okazać się niewystarczające. Niematerialność internetu i jego brak związku z określonym terytorium wymagają wypracowania nowych reguł prawnych na szczeblu ponadkrajowym. Internet stanowi platformę komunikacji o charakterze ogólnoświatowym, konieczne więc wydaje się wprowadzenie jego spójnej regulacji na poziomie międzynarodowym. Globalność internetu sprawia, że każde rozwiązanie prawne powinno mieć zasięg i pochodzenie ogólnoświatowe, aby było skuteczne.
Temat regulacji handlu elektronicznego był już przedmiotem opracowań w literaturze polskiej, najczęściej jednak w kontekście krajowym . Polskie opracowania dotyczące rozwiązań wspólnotowych bądź międzynarodowych mają za przedmiot najczęściej poszczególne aspekty zagadnienia. Brak było natomiast całościowej prezentacji regulacji prawnych handlu elektronicznego pochodzących od podmiotów ponadpaństwowych lub "pozapaństwowych". Niniejsze opracowanie stanowi próbę uzupełnienia tej luki i przedstawienia zagadnienia handlu elektronicznego przez pryzmat regulacji pochodzących od prawodawców ponadpaństwowych. Przyjęcie takiego punktu widzenia uzasadnia skupienie się w rozprawie przede wszystkim na normach prawnych stanowionych przez Wspólnotę Europejską lub inne podmioty prawa międzynarodowego. Należy jednak zaznaczyć, że w kilku przypadkach uwzględniono także działania prawotwórcze podejmowane przez Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, jako że państwo to wywiera ogromny wpływ na faktyczne funkcjonowanie internetu, a przyjmowane przez nie rozwiązania prawne mogą stymulować rozwój regulacji ponadpaństwowych.
Przyjęte w pracy założenie, iż handel elektroniczny jako zjawisko o charakterze ogólnoświatowym nie może być skutecznie regulowany tylko przez prawodawcę krajowego, budzi konieczność udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy i jakie podmioty - inne niż państwo - są obecnie źródłem skutecznych i efektywnych rozwiązań prawnych w omawianej dziedzinie. Jednocześnie za niezbędne należało uznać zaprezentowanie obowiązujących norm prawnych pochodzących od tych podmiotów. Na zakończenie podjęto próbę oceny przyjętych rozwiązań i wskazania optymalnych.
W kontekście powyższych założeń szczególnie uzasadnione było przeanalizowanie regulacji prawnych Wspólnoty Europejskiej jako bardzo skutecznego prawodawcy ponadpaństwowego. Od lat 50. XX wieku Wspólnoty Europejskie wydają przepisy stosowane w jednolity sposób w państwach członkowskich i powoli tworzą wspólny obszar prawa, zwłaszcza gospodarczego. Wydawało się zatem, że europejskie doświadczenia w zakresie harmonizacji prawa mogą zostać wykorzystane w odniesieniu do regulacji handlu elektronicznego. Inne przeanalizowane w rozprawie podmioty tworzące normy dotyczące handlu elektronicznego to przede wszystkim Światowa Organizacja Handlu, Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD) oraz organizacje wyspecjalizowane w zakresie telekomunikacji, standaryzacji czy handlu.
W pracy zdefiniowano pojęcie handlu elektronicznego, opisano stosowane metody regulacji oraz podmioty je stosujące. Następnie przeprowadzono równoległą analizę obowiązujących norm prawa wtórnego Wspólnoty Europejskiej (głównie dyrektyw przyjmowanych w celu realizacji rynku wewnętrznego) oraz wiążących i niewiążących aktów międzynarodowych pochodzących od innych podmiotów. Zrezygnowano z dokładnego przeanalizowania już obowiązujących bądź projektowanych aktów prawnych w Polsce. Rozwiązanie takie wydawało się najwłaściwsze z uwagi na temat pracy.
Dotychczas brak jest orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich dotyczącego bezpośrednio handlu elektronicznego. W pracy przywołano pewne rozstrzygnięcia tego Trybunału w zakresie, w jakim mogłyby one znaleźć zastosowanie przy dokonywaniu wykładni norm wspólnotowego prawa wtórnego dotyczących handlu elektronicznego. W celu przedstawienia niektórych prawnych aspektów analizowanych zagadnień zdecydowano się w kilku przypadkach na odwołanie do orzeczeń sądów krajowych, zwłaszcza amerykańskich.
W pracy starano się jak najszerzej wykorzystać istniejącą literaturę przedmiotu w języku angielskim, francuskim i częściowo niemieckim. W zakresie, w jakim uznano to za konieczne z punktu widzenia celów badawczych, skorzystano również z publikacji w języku polskim. Należy podkreślić, że tematyka handlu elektronicznego zaczęła interesować przedstawicieli nauki dopiero od lat 90. XX wieku. Analizowana dziedzina podlega ustawicznym zmianom, co powoduje, że nawet stosunkowo nowe opracowania mogą być już nieaktualne. Mimo iż przedmiot badań jest stosunkowo młody, literatura obcojęzyczna jest wyjątkowo bogata.
Praca składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale I dokonano próby zdefiniowania handlu elektronicznego, opisania jego przedmiotu i podmiotów biorących w nim udział oraz wskazania jego charakterystycznych cech. Zasygnalizowano również podobieństwa między regulacją handlu elektronicznego a regulacją jednolitego rynku europejskiego. Już na tym etapie wskazano, że warto przeanalizować doświadczenia wspólnotowe w zakresie tworzenia jednolitego obszaru prawa.
Rozdział II jest poświęcony charakterystyce poszczególnych technik czy sposobów regulacji, do których można zaliczyć przede wszystkim: autoregulację, koregulację, zwyczaj, tzw. soft law, standaryzację techniczną, harmonizację wspólnotową czy konwencje międzynarodowe.
W rozdziale III przedstawiono podmioty podejmujące próby regulacji handlu elektronicznego. Wskazano różne poziomy działania, na jakich takie próby są podejmowane, a mianowicie poziom krajowy, regionalny i międzynarodowy. Wśród regulatorów pojawiły się poza państwami również liczne organizacje międzynarodowe i podmioty prywatne (jak na przykład ciała zajmujące się standaryzacją techniczną bądź stowarzyszenia ochrony konsumentów). Niekoniecznie efekty ich działań są prawnie wiążące (jest tak na przykład z zaleceniami ze strony OECD). W rozdziale tym za stosowne uznano pobieżne omówienie regulacji handlu elektronicznego podejmowanej przez Stany Zjednoczone. Zainteresowanie tym tematem wydaje się być sprzeczne z postawioną na wstępie tezą o niemożności skutecznego regulowania przedmiotowego zagadnienia na szczeblu krajowym. Omówienie prawa Stanów Zjednoczonych jest jednak uzasadnione z tego względu, że regulacja państwowa w tym wypadku wywiera duży wpływ na rozwiązania przyjmowane przez Wspólnotę Europejską i inne organizacje międzynarodowe. Niektóre rozwiązania prawne przyjmowane przez Wspólnotę Europejską stanowią wręcz reakcję na działania prawodawcze podejmowane w Stanach Zjednoczonych. Wart zasygnalizowania był również fakt, iż to USA optuje za powściągliwością regulacyjną i mechanizmami samoregulacji (autoregulacji).
Rozdziały IV i V rozprawy zawierają analizę przedmiotu regulacji - omówienie istniejących rozwiązań prawnych dotyczących handlu elektronicznego. Ze względu na przedmiot regulacji w rozdziale czwartym zdecydowano się przedstawić dotychczas funkcjonujące rozwiązania z zakresu prawa prywatnego, a w rozdziale piątym z zakresu prawa publicznego. W związku z tym rozdział czwarty zawiera analizę przepisów prawnych przyjętych na poziomie wspólnotowym i międzynarodowym, dotyczących takich zagadnień jak: podpis elektroniczny, umowy zawierane drogą elektroniczną, płatności dokonywane za pośrednictwem internetu czy ochrona praw własności intelektualnej w internecie. Rozdział piąty rozprawy omawia rozwiązania prawne w dziedzinach, w których ingerencja państwa wydaje się potrzebna, niezależnie od inicjatywy zainteresowanych podmiotów prywatnych. Mimo że możliwość faktycznej kontroli ze strony pojedynczych państw jest tutaj bardzo ograniczona, wspólne inicjatywy na poziomie wspólnotowym bądź międzynarodowym ciągle należą do rzadkości. Rozdział jest zatem objętościowo znacznie mniejszy niż rozdział dotyczący inicjatyw przedsięwziętych w sferze prawa prywatnego. Przeanalizowane są zagadnienia tematyki pobierania podatków pośrednich, kwestie związane z zapewnieniem dostępu do rynku i ochroną prawa konkurencji oraz zagadnienie ochrony praw podstawowych (zwłaszcza ochrony danych osobowych).
Praca ma na celu odpowiedzieć na pytania, czy i w jaki sposób należy regulować handel elektroniczny. W analizie tej problematyki możliwe są dwa podejścia - materialne, polegające na szczegółowym przedstawieniu treści regulacji - oraz metodyczne, oceniające przejęte sposoby regulacji. W pracy omówiono to drugie podejście. Przywołano liczne przykłady z zakresu prawa materialnego, które służą zobrazowaniu prezentowanych sposobów regulacji. Praca nie podejmuje analizy samych regulacji. Ponadto założeniem pracy było określenie, który ze sposobów regulacji okazuje się najskuteczniejszy oraz który występuje częściej w praktyce, a także stwierdzenie, czy dominuje zastosowanie regulacji prywatnej, państwowej czy ponadpaństwowej, przy czym w zależności od przedmiotu regulacji odpowiedź na to pytanie może być odmienna.
W związku z ukazaniem się tego opracowania chciałabym podziękować osobom, bez których zapewne nie doszłoby do jego powstania: w pierwszej kolejności mojemu promotorowi - Panu prof. dr. hab. Władysławowi Czaplińskiemu - za jego cierpliwość i pomoc naukową w opracowywaniu rozprawy doktorskiej, Pani dr. hab. Aurelii Nowickiej oraz Panu prof. dr. hab. Andrzejowi Bierciowi za cenne uwagi zawarte w recenzjach. Dziękuję Profesorom: Joëlowi Molinier z Uniwerstytetu Nauk Społecznych w Tuluzie, Hannsowi Ullrichowi i Klausowi Grewlichowi z Kolegium Europejskiego w Brugii za cenne wskazówki do innych opracowań dotyczących internetu. Ponadto składam podziękowanie moim Rodzicom, Siostrze i Mężowi za ich niewyczerpaną cierpliwość w podtrzymywaniu mnie na duchu.
RozdziałIDefinicja i charakterystyka handlu elektronicznego
Rozdział ten ma na celu wyjaśnienie zagadnień wstępnych, niezbędnych dla dalszej lektury tego opracowania. W pierwszej kolejności zostanie przedstawiony rozwój internetu i podstawowe informacje dotyczące jego technicznego funkcjonowania. Następnie zostaną wyjaśnione i zdefiniowane na użytek pracy: pojęcie handlu elektronicznego, cechy charakterystyczne handlu odbywającego się w internecie oraz jego podmioty i przedmioty. Na zakończenie zostaną przedstawione relacje między rozwojem tego nowego forum wymiany a już funkcjonującym rynkiem wewnętrznym Wspólnoty Europejskiej.
Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX