Tracz Grzegorz, Sposoby jednostronnej rezygnacji z zobowiązań umownych

Cel towarzyszący każdemu umownemu stosunkowi zobowiązaniowemu polega na doprowadzeniu do wykonania zobowiązania zgodnie z jego treścią. Zazwyczaj oznacza to również realizację istniejącego przy zawarciu umowy zamiaru stron dokonania określonych zmian w stosunkach społecznych, w tym w stosunkach gospodarczych, występujących między nimi a innymi podmiotami. W praktyce jednak w trakcie wykonywania umownych stosunków zobowiązaniowych pojawia się wiele nieprzewidzianych przy zawarciu umowy różnego rodzaju okoliczności, które skłaniają strony do rezygnacji z zamierzanego pierwotnie wykonania zobowiązania zgodnie z jego treścią. Istniejący przy zawarciu umowy zamiar osiągnięcia zmian w określonych stosunkach społecznych lub gospodarczych przestaje być aktualny. Przy zgodności stron co do rezygnacji z zamiaru dokonania tych zmian i w konsekwencji rezygnacji z wykonania zobowiązania przysługuje im możliwość rozwiązania umowy, czyli złożenia zgodnych oświadczeń woli znoszących skutki prawne uprzednio zawartej umowy . Przy braku zgodności stron co do takiej rezygnacji, a więc wtedy, gdy ze zobowiązania chce zrezygnować tylko jedna strona, musi to zasadniczo prowadzić do realizacji interesów tej właśnie strony kosztem interesów strony przeciwnej.

Okoliczności skłaniające jedną stronę umowy do rezygnacji z zobowiązania umownego mogą być różnorodne. Generalnie jednak można je podzielić na dwie grupy. Do pierwszej grupy należałyby wszystkie te okoliczności, które powodują, że to właśnie strona rezygnująca zmienia ocenę dokonaną przy zawarciu umowy, co do możliwości wykonania zobowiązania przez nią samą, albo co do skutków społecznych lub gospodarczych, które wykonanie umowy ostatecznie może spowodować. Do drugiej grupy należałyby natomiast wszystkie te okoliczności, które powodują, że ocena strony rezygnującej wskazuje na to, iż zobowiązanie nie zostanie w ogóle wykonane bądź nie zostanie wykonane zgodnie z jego treścią przez drugą stronę umowy. Pierwsza grupa okoliczności leży po stronie rezygnującej z zobowiązania, a druga grupa okoliczności - po stronie przeciwnej.

Niezależnie od tego podziału rezygnacja jednej strony z umownych stosunków co najmniej dwustronnie zobowiązujących może polegać na tym, że strona rezygnująca nie chce już, aby zobowiązanie swoje wykonała strona przeciwna, niezależnie od tego, na jakim etapie wykonywania swojego zobowiązania znajduje się ona sama. Może również polegać na tym, że sama nie chce już wykonać swojego zobowiązania, niezależnie od tego, na jakim etapie wykonywania swojego zobowiązania znajduje się strona przeciwna. Ten dodatkowy podział znajdzie też odpowiednie zastosowanie do umownych stosunków jednostronnie zobowiązujących.

W literaturze prawniczej do grupy uprawnień pozwalających jednej stronie umownego stosunku zobowiązaniowego znieść ten stosunek zaliczono uregulowane w przepisach prawa uprawnienia do odstąpienia i wypowiedzenia umowy, ale także uprawnienie poręczyciela do odwołania bezterminowego poręczenia za dług przyszły, uprawnienie darczyńcy i jego spadkobierców do odwołania darowizny oraz uprawnienie do potrącenia wierzytelności . Wskazano także na to, że taki sam skutek wywołuje złożenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby .

Należy jednak zwrócić uwagę na to, że uchylenie się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli pod wpływem błędu lub groźby oraz uprawnienie do potrącenia wierzytelności wykazują zasadniczą różnicę w stosunku do pozostałych wskazanych wyżej uprawnień.

U podstaw skorzystania z uprawnienia do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli pod wpływem błędu lub groźby leży bowiem założenie wadliwości złożonego oświadczenia woli, które ma swoje źródło w procesie podjęcia decyzji co do wywołania określonych skutków prawnych i wyrażenia woli przez jedną ze stron stosunku prawnego . Ostatecznie możliwość skorzystania z tego uprawnienia wskazuje na brak zgodnego zamiaru co do wywołania określonych skutków prawnych i w konsekwencji spowodowania zmian w określonych stosunkach społecznych lub gospodarczych, który to brak zaistniał nie tylko w trakcie wykonywania zobowiązania, ale już przy zawarciu umowy . W konsekwencji uprawnienie to pozwala na jednostronną rezygnację z zobowiązania wynikającego z wadliwie zawartej umowy.

Pozostałe wskazane wyżej uprawnienia charakteryzuje natomiast to, że istniejący przy zawarciu umowy zgodny zamiar stron wywołania określonych skutków prawnych i w konsekwencji spowodowania zmian w określonych stosunkach społecznych lub gospodarczych, pomimo że istniał przy zawarciu umowy, przestał istnieć w trakcie jej wykonywania. Możliwość skorzystania z tych uprawnień nie wskazuje, jak przy uprawnieniu do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli, na wadliwość zawartej uprzednio umowy. Jest przejawem przyznania przez ustawodawcę tylko jednej stronie umownego stosunku zobowiązaniowego prawa do wcześniejszej rezygnacji z zobowiązania ze względu na określone okoliczności, pomimo istniejącego przy zawarciu umowy consensusu i złożonego zgodnego oświadczenia woli stron .

Także wskazane wyżej uprawnienie do potrącenia wierzytelności nie jest związane z powstaniem szczególnych okoliczności w trakcie wykonywania zobowiązania, które uzasadniają rezygnację z niego przez jedną stronę stosunku zobowiązaniowego. Istotą tego uprawnienia jest bowiem wykonanie zobowiązania i doprowadzenie do jego umorzenia .

Ze wskazanej wyżej grupy uprawnień pozwalających jednej stronie umownego stosunku zobowiązaniowego znieść ten stosunek prawny pozostały zatem wyłącznie te, które pozwalają jednostronnie zrezygnować z wcześniej prawidłowo zawartej umowy. Do uprawnień tych należą: uprawnienie do odstąpienia od umowy, do wypowiedzenia umowy, uprawnienie poręczyciela do odwołania bezterminowego poręczenia za dług przyszły oraz uprawnienie darczyńcy i jego spadkobierców do odwołania darowizny. Wszystkie te uprawnienia zaliczono w literaturze prawniczej do uprawnień kształtujących . Chociaż pojęcie to nie jest pojęciem ustawowym, jego rozumienie w doktrynie jest jednolite i w odniesieniu do omawianych uprawnień podkreśla się, że oznacza ono możliwość ukształtowania przez jedną stronę stosunku prawnego w drodze jego rozwiązania . Należy jednak zauważyć, że istotą tego rodzaju uprawnień jest ingerencja w autonomiczność drugiej strony stosunku prawnego przez wyeliminowanie swobody jego zakończenia . Trafne jest stwierdzenie wskazujące na to, iż obok czynności prawnej tworzącej zobowiązanie, uprawnienie kształtujące stanowi drugi sposób kształtowania stosunku prawnego przez jego stronę . Należy jednak podkreślić, że o ile do zawarcia umowy konieczne jest zgodne oświadczenie woli co najmniej dwóch stron, o tyle kształtowanie tak powstałego stosunku prawnego za pomocą omawianego uprawnienia następuje wyłącznie przez oświadczenie woli jednej strony i to nierzadko wbrew woli strony drugiej. Z tego punktu widzenia omawiane uprawnienia kształtujące należy ocenić nie tylko jako uprawnienia z istoty swojej naruszające autonomiczność drugiej strony stosunku prawnego, ale także jako skierowane przeciwko zasadzie pacta sunt servanda . Pomimo to, wskazane uprawnienia mają swoje miejsce i odgrywają swoją rolę w systemie prawa cywilnego. Ze względu jednak na powyższe cechy, granice prawne wyznaczające pole dla stosowania uprawnień kształtujących do jednostronnej rezygnacji z zobowiązań umownych powinny być w sposób jasny i precyzyjny określone tak, aby wyeliminować podwyższone w tym przypadku ryzyko naruszenia zasady autonomiczności podmiotów prawa i zasady pacta sunt servanda.

Z powyższych względów wydaje się zatem celowe dokonanie oceny istniejącego stanu prawnego i udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy zakres stosowania tych uprawnień został w prawie polskim określony optymalnie, w sposób zrozumiały i precyzyjny.

W literaturze, ale także w orzecznictwie, analizując poszczególne rodzaje wyróżnionych uprawnień, używa się różnej terminologii. Podkreśla się, że uprawnienia te służą: rozwiązaniu umowy , jednostronnemu rozwiązaniu umowy , wygaśnięciu umowy, zniesieniu stosunku prawnego , uwolnieniu się od umowy , rezygnacji ze zobowiązania, jednostronnemu przerwaniu istniejącego stosunku prawnego, odwołaniu, przedwczesnemu rozwiązaniu albo niezwłocznemu anulowaniu umowy i uznaniu jej za niebyłą , czy nawet ukształtowaniu czasu trwania zobowiązaniowego stosunku prawnego o charakterze ciągłym . Niekiedy pojęcia te służą także wskazaniu różnic między poszczególnymi uprawnieniami. I tak np. podaje się, że wypowiedzenie powoduje wygaśnięcie stosunku zobowiązaniowego na przyszłość, a odstąpienie znosi go z mocą wsteczną . Powyższy aparat pojęciowy dość niekonsekwentnie stosowany jest raz do określania skutków, jakie poszczególne uprawnienia mają wywoływać, innym razem zaś do określenia wspólnej nazwy obejmującej wszystkie te uprawnienia. Ponieważ jest stosowany niekonsekwentnie, utrudnia w sposób istotny prowadzoną na powyższy temat dyskusję. Dodatkowo należy wskazać na to, że niektóre z powyższych pojęć są mylące. Rozwiązanie umowy to, zgodnie z utrwalonym już poglądem, porozumienie stron wcześniej zawartej umowy znoszące jej skutki . Stosowanie tego pojęcia do określenia skutków bądź określenia zachowania się jednej strony stosunku zobowiązaniowego prowadzącego do rezygnacji z niego, nie wydaje się właściwe. Pojęcie jednostronnego rozwiązania umowy w tym kontekście stanowi natomiast sprzeczność samą w sobie.

Ponieważ skutki prawne poszczególnych uprawnień będą także omawiane w niniejszym opracowaniu, właściwe wydaje się odrzucenie na tym jego etapie wszelkich pojęć określających te skutki w sposób nieprecyzyjny i niejednolity. Natomiast, jeżeli chodzi o określenie jedną nazwą wyróżnionych wyżej uprawnień, wydaje się, że pojęcie "sposoby jednostronnej rezygnacji z zobowiązań umownych" we właściwy sposób określa te uprawnienia kształtujące, które zostały powyżej wskazane jako przedmiot analizy. W tym znaczeniu pojęcie to zostało też użyte w tytule niniejszego opracowania i będzie używane w dalszej jego części.

Dodatkowo przedmiotem opracowania będzie także udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy tak rozumiane pojęcie "sposoby jednostronnej rezygnacji z zobowiązań umownych" obejmuje wyłącznie uprawnienie do odstąpienia od umowy, wypowiedzenia umowy, odwołania poręczenia i odwołania darowizny, czy też inne dodatkowe uprawnienia; jak również - czy podział uprawnień w ramach sposobów jednostronnej rezygnacji z zobowiązań umownych zgodnie z powyższym nazewnictwem jest poprawny.

Obecnie nie ulega wątpliwości, że w grupie uprawnień pozwalających na jednostronną rezygnację z zobowiązań umownych szczególną rolę odgrywają wypowiedzenie i odstąpienie od umowy. Ta szczególna rola wynika nie tylko z obszernej i różnorodnej regulacji ustawowej dotyczącej odstąpienia i wypowiedzenia, ale także ze stałego zainteresowania doktryny i orzecznictwa problematyką związaną z tymi uprawnieniami. Warta podkreślenia jest również wzmożona w ostatnim okresie aktywność ustawodawcy, przejawiająca się w dokonanych zmianach w przepisach prawa cywilnego w zakresie dotyczącym prawa wypowiedzenia. W okresie tym wprowadzono przepis o charakterze ogólnym (art. 365¹ k.c.) , jak również dokonano zmian w przepisach regulujących kwestię wypowiedzenia umowy najmu (art. 673 § 3 k.c.) i umowy agencyjnej (art. 764¹, 764² k.c.) . Wprowadzając do kodeksu cywilnego przepisy dotyczące umowy leasingu, uregulowano także obszernie problematykę jej wypowiedzenia (art. 709¹¹-709¹³ k.c.) . Natomiast w ostatnim czasie zmieniono regulację dotyczącą odstąpienia od umowy ubezpieczenia, zmieniając jednocześnie terminologię z pojęcia "odstąpienie" na "wypowiedzenie" . Także odstąpienie było przedmiotem ostatnich regulacji ustawowych, w szczególności jednak w zakresie tzw. konsumenckiego prawa odstąpienia .

Skierowana uwaga doktryny i orzecznictwa na problematykę związaną z wypowiedzeniem koncentruje się jednak przede wszystkim wokół jednego z wielu zagadnień związanych z tym uprawnieniem, które w zasadzie dotyczy problemu właściwego określenia granic ustawowych dla umownego kształtowania tego prawa. W tej sprawie wypowiedział się także Trybunał Konstytucyjny . Wysunięto nawet w tym zakresie postulaty de lege ferenda . Wydaje się jednak, że postulowana ewentualna regulacja prawna, mająca określić granice dla właściwego umownego kształtowania tego uprawnienia, może zaistnieć tylko wtedy, gdy nie będzie zasadniczych wątpliwości co do ustawowego modelu prawa wypowiedzenia w polskim prawie cywilnym . Jak się wydaje, obecnie wątpliwości te są zbyt duże. Aby je usunąć, już wcześniej postulowano wprowadzenie odpowiednich zmian do kodeksu cywilnego . Postulat ten w ostatnich latach zrealizowano tylko częściowo, w szczególności przez wprowadzenie do kodeksu cywilnego art. 365¹. Z tych względów w polskim prawie cywilnym wiele pytań dotyczących prawa wypowiedzenia pozostaje nadal otwartych .

Także problematyka związana z prawem odstąpienia jest przedmiotem bardzo wszechstronnej analizy zarówno w doktrynie , jak też w orzecznictwie . Poświęca się jej zdecydowanie więcej uwagi niż wypowiedzeniu. W wielu kwestiach prezentowane są diametralnie rozbieżne poglądy dotyczące tego uprawnienia, w szczególności dotyczące określenia właściwych jego skutków. Prowadzona dyskusja koncentruje się wokół pytań, czy odstąpienie wywołuje skutki ex tunc czy ex nunc, czy wywołuje skutki rzeczowe, czy tylko obligacyjne; jak przedstawia się kwestia wzajemnych rozliczeń po dokonanym odstąpieniu . W ostatnim czasie został zdecydowanie zaprezentowany pogląd w sprawie dotychczas wyraźnie nierozstrzygniętej, zgodnie z którym umowne prawo odstąpienia i ustawowe prawo odstąpienia to diametralnie inne uprawnienia .

Niezależnie od zasygnalizowanych kwestii poruszanych w doktrynie i orzecznictwie, a dotyczących oddzielnie uprawnienia do wypowiedzenia oraz uprawnienia do odstąpienia, problemem samym w sobie jest właściwe odgraniczenie tych dwóch uprawnień. Jeżeli bowiem ustawodawca pod różnymi nazwami uregulował w dość obszernym zakresie uprawnienia do jednostronnej rezygnacji z zobowiązań umownych, to słuszne wydaje się założenie, że istnieją zasadnicze różnice między tymi uprawnieniami, a ich rozróżnienie w obowiązującym systemie prawnym z określonych powodów jest uzasadnione. Tymczasem prezentowane w doktrynie i orzecznictwie poglądy dotyczące różnic istniejących między wypowiedzeniem a odstąpieniem, w tym odstąpieniem ustawowym i umownym, wydają się być niewystarczające i nieprzekonujące. Zazwyczaj bowiem są to wzmianki czynione na marginesie rozważań na inny temat. Często poglądy te różnią się między sobą, a zazwyczaj sprowadzają się do stwierdzeń, że wypowiedzenie wywołuje skutki ex nunc i prowadzi do rozwiązania stosunku prawnego bez konieczności dokonania rozliczenia spełnionych już świadczeń, a odstąpienie wywołuje skutki ex tunc i rozwiązuje umowę od samego początku. Chyba że jest to odstąpienie od umowy, z której wynikające co najmniej jedno świadczenie ma charakter ciągły; wtedy skutki odstąpienia będą ex nunc, o ile takie odstąpienie jest w ogóle dopuszczalne . Wskazuje się bowiem często na fakt, że wypowiedzenie dotyczy świadczeń ciągłych lub okresowych, a odstąpienie - jednorazowych. Prezentując te poglądy, w zasadzie dość dowolnie porównuje się odstąpienie raz do wypowiedzenia z zachowaniem terminów wypowiedzenia, innym razem do wypowiedzenia bez zachowania terminów wypowiedzenia, które zawsze jest wypowiedzeniem z powodu naruszenia zobowiązania. Z drugiej strony, także dość dowolnie, wypowiedzenie porównuje się raz do ustawowego prawa odstąpienia, zaś innym razem do umownego prawa odstąpienia. I w jednym, i w drugim przypadku stosuje się wnioski wynikające z porównania jednej pary uprawnień do porównania innej pary tych uprawnień. Niezależnie od tego wypada także podkreślić, że w literaturze nie zostało dotychczas przedstawione jakiekolwiek wyjaśnienie przyczyn, dla których ustawodawca pod dwoma (wypowiedzenie i odstąpienie) czy też trzema nazwami (wypowiedzenie, umowne prawo odstąpienia i ustawowe prawo odstąpienia) wyróżnił podobne uprawnienia do jednostronnej rezygnacji z zobowiązań umownych.

Przedmiotem opracowania będzie zatem oddzielenie uprawnień do odstąpienia i wypowiedzenia, jak również ich precyzyjne zdefiniowanie i w konsekwencji ich dalsze odróżnienie od odwołania darowizny, odwołania poręczenia i ewentualnie innych rodzajów uprawnień do jednostronnej rezygnacji ze zobowiązań umownych. W dalszej kolejności pozwoli to na określenie, na gruncie prawa polskiego, zakresu zastosowania tych uprawnień. W konsekwencji wnioski wynikające z tej analizy pozwolą na udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy zakres zastosowania tych uprawnień został w prawie polskim określony w sposób zrozumiały, precyzyjny, a w szczególności - w sposób optymalny, biorąc pod uwagę to, że ich istota skierowana jest przeciwko podstawowym zasadom prawa cywilnego, którymi są: zasada pacta sunt servanda i zasada autonomiczności podmiotów tego prawa.

Należy zauważyć, że dorobek doktryny i orzecznictwa na temat poszczególnych uprawnień do jednostronnej rezygnacji z zobowiązań umownych jest różnorodny. Jak już wspomniano, prezentowane poglądy w doktrynie i orzecznictwie na temat wypowiedzenia dotyczą kwestii wybiórczych. Charakterystyczny jest brak kompleksowego opracowania problematyki wypowiedzenia, a wypowiedzi doktryny i orzecznictwa dotyczące poszczególnych zagadnień z zakresu wypowiedzenia zazwyczaj są pobieżne i niewystarczające. Inaczej kwestia ta przedstawia się w odniesieniu do odstąpienia, które stało się już przedmiotem całościowych opracowań w doktrynie. Odstąpienie jest także przedmiotem licznych i pogłębionych wypowiedzi zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie, dotyczących różnych aspektów tego uprawnienia. O ile problematykę wypowiedzenia w nauce polskiej i orzecznictwie charakteryzuje niedosyt opracowań na jego temat, o tyle problematykę odstąpienia charakteryzuje wyraźnie zarysowana różnica zdań dotycząca niektórych elementów tego uprawnienia.

Problematykę prawną wspomnianych już odwołania poręczenia i odwołania darowizny na tle uprawnienia do wypowiedzenia i odstąpienia należy chyba sprowadzić do roli zagadnień szczegółowych, których jednakże w niniejszym opracowaniu pominąć nie można. Uwaga ta dotyczy również ewentualnych innych rodzajów uprawnień do jednostronnej rezygnacji ze zobowiązań umowych.

Taki stan rzeczy rzutować musi na kolejność i zakres analizy poszczególnych kwestii składających się na przedmiot niniejszego opracowania. W rozdziale I opracowania zostaną wskazane wszystkie regulacje prawne polskiego prawa cywilnego dotyczące jednostronnej rezygnacji z zobowiązań umownych. Regulacje te zostaną usystematyzowane, a przewidziane w nich uprawnienia zdefiniowane. Zostanie rozgraniczone uprawnienie do wypowiedzenia od uprawnienia do odstąpienia. Następne rozdziały poświęcone będą kolejnym ze zdefiniowanych w rozdziale II uprawnieniom do jednostronnej rezygnacji ze zobowiązań umownych. W każdym z tych rozdziałów poddane zostaną analizie wyodrębnione w rozdziale II przepisy i dokonana zostanie wykładnia norm wynikających z tych przepisów, której celem będzie wskazanie, w jakich przypadkach analizowane uprawnienie do jednostronnej rezygnacji ze zobowiązania znajduje zastosowanie, a w jakich nie.