Mędrala Małgorzata, Społeczny charakter świadczeń w polskim prawie pracy

Praca ludzka odgrywa ogromną rolę w ramach polityki społecznej i w życiu gospodarczym państwa. Dla człowieka stanowi z reguły podstawowe źródło utrzymania dla siebie i rodziny. Jednocześnie ma ona bogaty wymiar etyczny . Charakterystyczną cechą prawa pracy od początków jego istnienia było występowanie wielu świadczeń o charakterze społecznym, w tym po części socjalnym. Obecnie zauważa się jednocześnie tendencję do przenoszenia ich na inne niż pracownicze formy zatrudnienia, czego wyrazem jest koncepcja wyodrębnienia nowej gałęzi prawa zatrudnienia, umowy o zatrudnienie czy też proponowane w ramach ostatniego projektu Kodeksu pracy wykonywanie pracy zarobkowej w oparciu o zatrudnienie niepracownicze .

Jednym z łączących się integralnie ze stosunkiem pracy obowiązków o wymiarze społecznym jest wypłata przez pracodawców obok wynagrodzenia za pracę świadczeń pieniężnych o charakterze społecznym związanych z pracą na rzecz pracowników i ich rodzin. Rodzi to potrzebę postawienia pytania o przyczyny takiego stanu. Ze względu na ogólnoludzki wymiar pracy zarobkowej oraz prowadzoną przez państwo politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia (zob. art. 10 § 3 k.p.) pojawia się przy okazji kolejne zagadnienie, czy i w jakim zakresie świadczenia te powinny przysługiwać także w zatrudnieniu cywilnoprawnym, wykonywanym w ramach stałej zależności ekonomicznej. Kwestia ta jest szczególnie widoczna w obliczu ostatnich zmian regulacji polskiego prawa w dziedzinie zatrudnienia, zmierzających do rozszerzenia ochrony pracowniczej na umowy cywilnoprawne . W literaturze wskazuje się bowiem na przenikanie (a nawet zawłaszczanie) prawa pracy w stosunku do prawa cywilnego oraz vice versa . Nadal są to jednak regulacje odmienne. Przyjmując jednak założenie, że prawo do pracy jest prawem człowieka, a ochrona pracy w rozumieniu konstytucyjnym przysługuje każdemu człowiekowi wykonującemu pracę zarobkową, należy zadać sobie dodatkowe pytanie, czy świadczenia społeczne związane z pracą nie powinny również odnosić się (i ewentualnie w jakim stopniu) do zatrudnienia cywilnoprawnego, a więc w jakim stopniu i zakresie powinny zostać rozciągnięte na szeroko pojętą dziedzinę zatrudnienia.

W literaturze i podręcznikach do prawa pracy na ogół wskazuje się, że główną funkcją prawa pracy jest skierowana do wewnątrz stosunku pracy ochrona słabszego kontrahenta (pracownika) przed kontrahentem silniejszym (pracodawcą) . Jednocześnie podkreśla się, że nie stoi to w sprzeczności z funkcjami zewnętrznymi prawa pracy, polegającymi na tym, iż prawo może być jednocześnie instrumentem polityki społecznej, w tym polityki rynku pracy, polityki prorodzinnej i walki z wykluczeniem społecznym . Mimo występujących w nauce prawa pracy sporów co do publicznego, prywatnego czy też może heterogenicznego ujęcia prawa pracy , a także pojawiającej się w nowszej literaturze krytyki samej funkcji ochronnej prawa pracy , uważanej za tradycyjną funkcję prawa pracy, leżącą u podstaw jego wyodrębnienia, cały czas wskazuje się na funkcję zaspokajania potrzeb społecznych na gruncie prawa pracy , jak również podkreśla się znaczenie prawa pracy (czy też prawa zatrudnienia) jako instrumentu polityki społecznej państwa .

Prawo pracy (a właściwie w szerszym ujęciu – starsze od niego prawo zatrudnienia ) służyło od zawsze rozwiązywaniu problemów społecznych oraz zabezpieczeniu wielu potrzeb społecznych, zwłaszcza związanych z utrzymaniem . Często odbywało się to w oderwaniu od wartości ekonomicznej pracy . Także w dzisiejszych czasach prawo pracy ma na celu zabezpieczenie pewnych potrzeb społecznych człowieka pracującego, niejednokrotnie bez wzajemności i ekwiwalentności świadczenia drugiego podmiotu. W wielu przypadkach odbywa się to właśnie m.in. poprzez występujące na jego gruncie liczne świadczenia pieniężne o charakterze społecznym.

W literaturze przedmiotu nie budzi na ogół wątpliwości, że podstawowym zobowiązaniem pracodawcy względem pracownika w stosunkach pracy jest wypłata wynagrodzenia za pracę (zob. art. 22 § 1 k.p.). Obok wynagrodzenia za pracę pracownikowi przysługują również inne pieniężne świadczenia związane z pracą, w tym świadczenia o szeroko rozumianej aksjologii społecznej, nieznajdujące bezpośredniego odzwierciedlenia w wartości ekonomicznej jego pracy. Są to wypłaty o szeroko rozumianej aksjologii społecznej, wykazujące podobieństwo do transferów społecznych w rozumieniu nauk o polityce społecznej. Dlatego też można je traktować jako instrumenty tej polityki.

W ramach niniejszej monografii analizie poddaję charakter najważniejszych pieniężnych świadczeń ze stosunku pracy o charakterze społecznym, których, moim zdaniem, nie można traktować jako elementu wynagrodzenia za pracę sensu stricto, ale co najwyżej jako element szeroko rozumianego systemu „wynagradzania” czy dochodu ze stosunku pracy lub też płacy w znaczeniu ekonomicznym. Ich wypłata podyktowana jest względami społecznymi, w tym socjalnymi. Mają one charakter niewzajemny i nieekwiwalentny. Ich źródło ma charakter ustawowy, a nie umowny. Podstawę do ich wypłaty ustanawiają bowiem przepisy prawa powszechnie obowiązującego lub tzw. autonomiczne źródła prawa pracy (zob. art. 9 k.p.).

Kluczowy dla wyodrębnienia kategorii społecznych świadczeń ze stosunku pracy jest moim zdaniem tytuł działu trzeciego Kodeksu pracy, który obok pojęcia „wynagrodzenie za pracę” wyraźnie wyróżnia także pojęcie „inne świadczenia związane z pracą”. Należy przyjąć, że rozróżnienie to musi mieć zamierzony sens i stoją za nim względy konstrukcyjne, funkcjonalne i aksjologiczne. Część z tych świadczeń to właśnie analizowane świadczenia społeczne sensu largo związane z pracą. Zastrzegam przy tym, że dla potrzeb niniejszej publikacji ograniczam się jedynie do analizy świadczeń o charakterze pieniężnym, a pomijam świadczenia rzeczowe oraz świadczenia oparte na działaniu czy zaniechaniu , które oczywiście również mogą być rodzajem świadczeń o charakterze społecznym w ich szerokim rozumieniu.

Dla potrzeb prowadzonych analiz wprowadzam określoną systematykę i terminologię. Wychodzę z powszechnie przyjmowanego w literaturze polityki społecznej zasadniczego założenia, że pojęcie socjalności (aksjologii socjalnej) jest węższe od pojęcia aksjologii społecznej w szerokim rozumieniu. Każda instytucja o charakterze socjalnym ma jednocześnie charakter społeczny, ale jedynie część instytucji o charakterze społecznym znajduje jednocześnie uzasadnienie socjalne. Omawiane świadczenia pieniężne występujące obok wynagrodzenia za pracę nazywam świadczeniami społecznymi sensu largo. Wzorując się na klasyfikacjach przyjętych na gruncie polityki społecznej, świadczenia te ze względów konstrukcyjnych dzielę na dwie grupy – świadczenia społeczne sensu strictooraz świadczenia socjalne. Te z pierwszej grupy mają charakter powszechny, bezwarunkowy i nieselektywny, druga grupa natomiast ma charakter ograniczony podmiotowo, warunkowy, selektywny, uzależniona jest od istnienia jakiejś przesłanki lub kryterium socjalnego po stronie beneficjenta świadczenia. Jeśli posługuję się przy tym w sposób ogólny terminem „świadczenia społeczne”, to używam go w szerokim ujęciu, mając na myśli oba rodzaje świadczeń. Nie ulega bowiem dla mnie wątpliwości, że aktualne rozwiązania prawa pracy są w dużym stopniu nasycone elementami społecznymi, w tym po części socjalnymi. W praktyce zanika jednak odróżnienie aksjologii społecznej od socjalnej. W prawie pracy również nie przywiązuje się specjalnej wagi do tej terminologii. W konsekwencji większość istniejących świadczeń społecznych związanych z pracą posiada w dużej mierze konstrukcję świadczeń społecznych sensu stricto. Ustawodawca rzadko dostrzega potrzebę ich różnicowania ze względów faktycznie socjalnych, co uznaję za podejście błędne ze względów aksjologicznych, prowadzące często w konsekwencji do wątpliwej konstrukcji poszczególnych świadczeń społecznych.

Tematyka samych pieniężnych świadczeń o charakterze społecznym, w tym świadczeń o aksjologii socjalnej, w polskim prawie pracy, a tym bardziej prawie zatrudnienia, nie doczekała się do tej pory kompleksowej monografii. Brakuje także syntetycznego ujęcia tej problematyki z perspektywy polityki społecznej oraz społecznych praw socjalnych człowieka pracującego. Konieczna jest przy tym analiza tych świadczeń nie tylko z perspektywy prawnej, ale także etycznej, społecznej i ekonomicznej, zwłaszcza w kontekście szeroko rozumianej kwestii przyszłości prawa pracy (a właściwie dziedziny zatrudnienia). W ramach dotychczasowego piśmiennictwa prawa pracy świadczenia te były często wyrywkowo analizowane przy omawianiu poszczególnych instytucji, jak również przy okazji poruszanej niejednokrotnie w literaturze problematyki wynagrodzeniowej . Najczęściej występowanie tych świadczeń na poziomie ustawowym tłumaczy się tzw. ryzykiem socjalnym lub płacowym pracodawcy. Nie jest to jednak, moim zdaniem, wytłumaczenie jedyne, ponieważ zdarzenia skutkujące obowiązkiem wypłaty wskazanych świadczeń są przede wszystkim ryzykiem samego pracownika . W moim przekonaniu nie wyjaśnia to także przekonująco powodów obciążania podmiotów będących pracodawcami kosztami tych świadczeń.

W doktrynie wielokrotnie przewija się w różnych kontekstach problem proporcjonalności finansowych obciążeń społecznych nakładanych na pracodawców. W dotychczasowej literaturze nie zwraca się jednak specjalnej uwagi na potrzebę odróżniania w tym kontekście aksjologii społecznej sensu stricto od aksjologii socjalnej w prawie pracy, a dostrzeżenie różnic w tym zakresie pozwala, w moim przekonaniu, wiele wyjaśnić, jeśli chodzi o prawidłowość przyjmowanych przez ustawodawcę konstrukcji świadczeń społecznych. W niniejszym opracowaniu proponuję analizę tej problematyki z takiej właśnie perspektywy. Jest to próba wypełnienia luki w postaci braku kompleksowego ujęcia omawianych zagadnień w nauce prawa, jak również przedstawienia nowego spojrzenia na nie z punktu widzenia polityki społecznej państwa i społecznych praw socjalnych człowieka pracującego, z użyciem odmiennej niż do tej pory terminologii. O doniosłości społecznej tematu świadczą występujące niejednokrotnie na przestrzeni historycznej liczne kontrowersje w zakresie przyjmowanej przez ustawodawcę konstrukcji poszczególnych świadczeń .

Omawiane świadczenia, służąc zaspokajaniu różnych potrzeb społecznych pracowników, realizują prawa socjalne człowieka pracującego oraz zadania z zakresu polityki społecznej państwa. Na ogół są one finansowane w całości ze środków podmiotów będących pracodawcami, często przedsiębiorców . Powstaje zatem pytanie o uzasadnienie nakładania tego rodzaju obciążeń oraz trafność przyjętej przez ustawodawcę konstrukcji. W tym kontekście proponuję analizę z perspektywy socjalnych praw człowieka pracującego. Rozróżniam przy tym również społeczne i socjalne prawa człowieka. Prawa społeczne mają szerszy zakres, należą się każdemu. Z kolei prawa socjalne mają węższy zakres i odwołują się do takich potrzeb, których człowiek sam nie jest w stanie zaspokoić. W literaturze wskazuje się bowiem, że „[...] chociaż prawa zabezpieczają ważne ludzkie potrzeby (przede wszystkim związane z bezpieczeństwem), nie są one tożsame z potrzebami. Potrzeby mogą być zaspokajane drogą wymiany, poprzez dobroczynność, drogą politycznej alokacji środków publicznych czy poprzez politykę społeczną państwa” .

Uzasadnienie dla zaspokajania potrzeb społecznych, a zwłaszcza socjalnych, pracowników i ich rodzin w ramach stosunku pracy, w tym poprzez świadczenia społeczne związane z pracą, dostrzegam także w częściowo krytykowanej w doktrynie zasadzie zaspokajania potrzeb pracowników (art. 16 k.p.), której moim zdaniem należy nadać inne niż do tej pory przyjęte znaczenie, jak również zasadzie prawa do wynagrodzenia godziwego pracownika (art. 13 k.p.), zwłaszcza w kontekście prawa międzynarodowego, gdzie na gruncie tego pojęcia akcentuje się elementy socjalne i społeczny wymiar pracy zarobkowej.

Do grupy analizowanych w ramach monografii świadczeń społecznych sensu largo związanych z pracą zaliczam w szczególności najczęściej spotykane w praktyce świadczenia:

Świadczenia społeczne mogą także przysługiwać pracownikom w oparciu o zasadę zaspokajania potrzeb pracowników przez pracodawców z art. 16 k.p. w połączeniu z obowiązkiem wynikającym z art. 94 pkt 8 k.p. , jak również na podstawie przepisów wewnątrzzakładowych obowiązujących u pracodawców (art. 9 k.p.). Można w tym przypadku mówić (podobnie jak w przypadku większości świadczeń w ramach ZFŚS) o świadczeniach o charakterze fakultatywnym, aczkolwiek również z poziomu ustawowego. To przepisy prawa dają bowiem pracodawcy podstawy do wypłaty tego rodzaju świadczeń. Wprowadzenie zarazem tego rodzaju możliwości w ramach stosunku pracy jest wyrazem pewnego rodzaju polityki społecznej państwa w zakładach pracy, ustanawiającej zachęty mające na celu wspieranie określonych zachowań w ramach wspólnoty zakładowej.

Cechą wspólną tych świadczeń jest towarzysząca im aksjologia społeczna, w tym w dużej mierze socjalna. Ponadto większość świadczeń narzuconych ustawowo jest zbliżona w jakiejś mierze do świadczeń ubezpieczeniowych. Mają one charakter gwarancyjny, jak wynagrodzenie chorobowe, urlopowe, dodatki wyrównawcze . Wynikają z poziomu ustawowego. Świadczenia te nie są stałe, cechuje je nieperiodyczność, ich wypłata uzależniona jest od wystąpienia dodatkowych, szczególnych zdarzeń w życiu pracownika. Niektóre z nich przysługują nawet nie pracownikowi, ale członkom jego rodziny lub nawet osobom spoza zakładu pracy, jak emeryci, renciści, zleceniobiorcy . Wywołuje to w doktrynie spory o ich kwalifikację, charakter prawny i aksjologiczne uzasadnienie .

W monografii stawiam, a następnie udowadniam dwie zasadnicze tezy badawcze. Podstawową tezą badawczą (postawioną już w samym tytule) jest twierdzenie o społecznym charakterze analizowanych pieniężnych świadczeń związanych z pracą w polskim prawie pracy. Wymaga to zatem wykazania wszystkich cech charakterystycznych dla tego rodzaju świadczeń na gruncie polityki społecznej. Tak postawiona teza rodzi także określone konsekwencje wykładnicze. Jeśli uznamy omawiane świadczenia za społeczne, to zmusza to jednocześnie do poszukiwania podstaw ich występowania nie na poziomie woli stron (nie będą one bowiem elementem zobowiązań umownych), ale na poziomie przepisów prawa. Uwagę należy skoncentrować przede wszystkim na intencjach ustawodawcy oraz granicach praw człowieka, jak również na granicach ingerencji państwowej polityki społecznej w prawo zatrudnienia. Rodzi to w dalszej kolejności pytanie o zakres i stopień obciążania tego rodzaju świadczeniami przez państwo podmiotów będących pracodawcami w ramach obecnie obowiązujących regulacji, a zatem skłania do poszukiwania odpowiedzi na pytanie, czy przyjęta przez ustawodawcę obecna konstrukcja omawianych świadczeń jest prawidłowa. W publikacji przyjmuję, że granice te wyznaczają przede wszystkim podstawowe potrzeby człowieka, których sam nie jest on w stanie zaspokoić oraz konstytucyjne zasady pomocniczości i proporcjonalności. Wiąże się z tym także wskazana na wstępie potrzeba wprowadzenia podziału terminologicznego świadczeń społecznych sensu largo na świadczenia społeczne sensu stricto i świadczenia socjalne, który to podział wzorem nauk o polityce społecznej próbuję adaptować na gruncie prawa pracy.

W związku z tym stawiam w opracowaniu drugą istotną tezę badawczą, a mianowicie, że obecne konstrukcje przyjęte przez ustawodawcę w zdecydowanej mierze nadają omawianym świadczeniom w prawie pracy charakter świadczeń typowo społecznych (sensu stricto), bez uwzględnienia występującej w istocie u ich podłoża aksjologii socjalnej (a więc bez uwzględnienia potrzeby wprowadzenia kryterium selektywności i warunkowości). Prowadzi to często do naruszenia konstytucyjnych zasad pomocniczości oraz proporcjonalności na poziomie obciążeń finansowych nakładanych w tym zakresie na pracodawców. Prowadzona analiza ma pozwolić zarazem na dostrzeżenie de lege ferenda głębszej potrzeby uwzględnienia przez ustawodawcę w ramach przyjmowanych konstrukcji aksjologii typowo socjalnej dla omawianych świadczeń i wynikających z niej implikacji.

Celem publikacji jest przede wszystkim teoretyczne, całościowe ujęcie problematyki pieniężnych świadczeń o charakterze społecznym w polskim prawie pracy, a w koniecznym zakresie również w prawie zatrudnienia (z jednoczesnym przełożeniem ich w niezbędnym stopniu na warstwę praktycznych rozwiązań), ich usystematyzowanie, zbadanie ich aksjologii oraz podjęcie próby wytłumaczenia ich konstrukcji, a tym samym wypełnienie istniejącej luki w literaturze prawa pracy w tym zakresie.

Dodatkowym celem jest próba podjęcia zaprezentowania interdyscyplinarnego rozumienia podstawowych pojęć z zakresu analizowanej problematyki, a co najmniej stworzenie wspólnej siatki pojęciowej dla polityki społecznej i prawa pracy. Tematyka ta jest omawiana także z niezbędnym odniesieniem do dorobku nauki zarządzania zasobami ludzkimi, prawa konstytucyjnego oraz doktryny praw człowieka. Prawo pracy nie może być, moim zdaniem, analizowane w oderwaniu od innych nauk społecznych, a zwłaszcza polityki społecznej. Notabene cały czas można obserwować, że ustawodawca wprowadza w ramach regulacji prawa pracy rozwiązania, które mają na celu przyczynienie się do rozwiązywania wielu bieżących problemów społecznych, jak choćby z zakresu ochrony rodzicielstwa. Na marginesie należy dodać, że większość katedr prawa pracy w Polsce ma w swoich nazwach także „politykę społeczną” lub „politykę socjalną” .

Analiza i ocena funkcjonujących poszczególnych pieniężnych świadczeń społecznych ze stosunku pracy wobec tak postawionych celów, założeń i tez badawczych wymaga odpowiedzi na następujące pytania szczegółowe:

W tym ostatnim zakresie konieczna jest również analiza tej tematyki na poziomie zatrudnienia osób wykonujących pracę zarobkową na innej podstawie niż w oparciu o zatrudnienie pracownicze, jak również analiza różnicowania świadczeń w zależności od rodzaju umowy o pracę. Analiza ta, ze względu na ramy niniejszego opracowania, ma przede wszystkim charakter sygnalizacyjny.

Próbę udzielenia odpowiedzi na powyższe pytania podejmuję stopniowo w kolejnych rozdziałach przez formułowanie wniosków de lege lata i de lege ferenda.

W tym kontekście wyjaśnienia wymaga tytuł i układ niniejszej monografii. Tytuł odnosi są do występujących w prawie pracy obok wynagrodzenia za pracę sensu stricto pieniężnych świadczeń związanych z pracą, którym można przypisywać aksjologię społeczną, w tym socjalną. Świadczenia te zbliżone są konstrukcyjnie do świadczeń społecznych na gruncie polityki społecznej i można je traktować jako rodzaj pozabudżetowych wydatków państwa, co uzasadnia zastosowaną terminologię.

W publikacji można wyróżnić zasadniczo trzy części tematyczne. Rozdziały I–VI stanowią omówienie podstawowych założeń teoretycznych istotnych z punktu widzenia wykazania społecznego charakteru pieniężnych świadczeń w prawie pracy, ich konstrukcji oraz systematyki, jak również zakresu podmiotowego prawa pracy. W rozdziałach VII–X koncentruję się na poszukiwaniu uzasadnienia istnienia w systemie prawa pracy świadczeń o charakterze społecznym przez skonfrontowanie ich z systemem społecznych praw socjalnych człowieka, zasadami ustrojowymi Rzeczypospolitej Polskiej oraz konstytucyjnymi zasadami proporcjonalności i pomocniczości. Najobszerniejszy rozdział XI stanowi analizę najczęściej występujących w praktyce omawianych świadczeń społecznych pod kątem prawidłowości przyjętej przez ustawodawcę ich konstrukcji, co zarazem pozwoliło na sformułowanie szczegółowych wniosków de lege lata i de lege ferenda.

Ze względu na dostrzeżoną aksjologię społeczną, w tym socjalną, świadczeń związanych z pracą konieczne jest w pierwszej kolejności odwołanie się do relacji prawa pracy i polityki społecznej, jak również do podstawowych pojęć z zakresu polityki społecznej, takich jak pojęcie świadczeń społecznych i socjalnych na gruncie języka tej polityki oraz pojęć transferu społecznego i redystrybucji budżetowej. Wobec stopniowego rozszerzania ochrony socjalnej na zatrudnienie cywilnoprawne w ramach kolejnych nowelizacji ustaw szczegółowych konieczne jest także zwrócenie uwagi na zakres podmiotowy prawa pracy (szersze spojrzenie na temat z perspektywy dziedziny zatrudnienia). Te kluczowe dla dalszych rozważań zagadnienia są przedmiotem rozważań rozdziałów I i II.

Prowadzona analiza nie może się obejść także bez wyjaśnienia kwestii pojęciowych i terminologicznych na gruncie Kodeksu pracy, w szczególności bez rozróżnienia pojęć „wynagrodzenie za pracę” oraz „inne świadczenia związane z pracą”, w tym miejsca „świadczeń społecznych związanych z pracą” w ramach tej klasyfikacji. Te zagadnienia stanowią przedmiot rozważań rozdziału III.

Rozróżnienie aksjologii społecznej i socjalnej zostanie szczegółowo dokonane w rozdziale IV poprzez analizę terminologii używanej na gruncie języka potocznego, polityki społecznej, jak i języka prawnego (aktów prawa krajowego i międzynarodowego) oraz prawniczego.

W rozdziale V podejmuję zagadnienia związane z określeniem charakteru omawianych świadczeń na poziomie ich wzajemności i ekwiwalentności oraz roli w systemie solidarnościowym. Wskazuję także na podobieństwo tych świadczeń do świadczeń ubezpieczeniowych.

W rozdziale VI odnoszę się do krytykowanej w doktrynie zasady zaspokajania potrzeb społecznych pracowników z art. 16 k.p., której, w mojej ocenie, należy przypisać obecnie nowy wymiar w kontekście analizowanych świadczeń o charakterze społecznym ze stosunku pracy.

Kolejnym etapem jest poszukiwanie podstaw aksjologicznych dla istnienia omawianych świadczeń na gruncie teorii socjalnych praw człowieka oraz zasad ustrojowych Rzeczypospolitej Polskiej. W rozdziale VII dokonuję analizy istoty społecznych praw socjalnych człowieka pracującego w świetle obowiązujących regulacji prawa krajowego oraz międzynarodowego, jak również na gruncie najważniejszych nurtów filozofii politycznej. Rozważania te mają kluczowe znaczenie dla zrozumienia aksjologii socjalnej świadczeń społecznych związanych z pracą, do których wypłaty zobowiązane są podmioty będące pracodawcami. Dlatego też poświęcam im sporą część rozważań, zwłaszcza że do tej pory w nauce prawa instytucje prawa pracy rzadko były analizowane z perspektywy socjalnych praw człowieka pracującego.

Rozwijając ten wątek, w rozdziale VIII analizuję wybrane prawa socjalne istotne dla zrozumienia aksjologii pieniężnych świadczeń społecznych związanych z pracą, tj. prawo do życia godnego, wolności od wykluczenia społecznego oraz godziwego wynagrodzenia za pracę.

Przedmiotem rozdziału IX jest badanie aksjologii i konstrukcji świadczeń społecznych związanych z pracą z perspektywy zasad ustrojowych Rzeczypospolitej Polskiej, zwłaszcza społecznej gospodarki rynkowej. W rozdziale tym poddaję analizie relację świadczeń o charakterze społecznym w prawie pracy do zasady sprawiedliwości społecznej, modelu społecznej gospodarki rynkowej, zasady solidarności społecznej oraz pojęcia dobra wspólnego, z których można wywodzić wspólnotową koncepcję zakładu pracy i społeczny charakter pracy zarobkowej. Społeczny wymiar pracy zarobkowej oraz wspólnota zakładowa, w ramach której praca zarobkowa jest wykonywana, uzasadniają, moim zdaniem, nierównomierne rozłożenie ciężarów i obowiązków kosztem innych w imię zasady solidarności społecznej.

W rozdziale X nawiązuję do teorii podstawowych potrzeb człowieka oraz konstytucyjnych zasad proporcjonalności i pomocniczości, które, w mojej opinii, są kluczowym wyznacznikiem dla nakładania na pracodawców ciężarów pieniężnych świadczeń społecznych związanych z pracą. Jest to zarazem punkt wyjścia do oceny obecnie występujących konstrukcji poszczególnych świadczeń społecznych w polskim prawie pracy.

Najobszerniejszy rozdział XI obejmuje analizę przyjętych obecnie rozwiązań przez ustawodawcę w stosunku do poszczególnych kategorii świadczeń, w szczególności z perspektywy ich konstrukcji jako świadczeń społecznych sensu stricto lub socjalnych oraz towarzyszącej im aksjologii socjalnej. Analizy świadczeń dokonuję trójstopniowo: 1) przez badanie ich charakteru i konstrukcji nadawanej przez ustawodawcę w aktualnym stanie prawnym, a więc w szczególności, czy mają one konstrukcję świadczenia społecznego sensu stricto czy socjalnego; 2) przez badanie, jaka faktycznie aksjologia (społeczna czy socjalna) leży u ich podstaw, 3) przez przeprowadzenie testu proporcjonalności i pomocniczości obciążeń finansowych podmiotów zatrudniających w tym zakresie. Celem prowadzonych rozważań jest również sformułowanie wniosków de lege ferenda.

W monografii posługuję się następującymi metodami badawczymi: formalno-dogmatyczną, aksjologiczną oraz w niezbędnym zakresie historyczną i prawnoporównawczą.

Podstawową metodą badawczą jest typowa dla nauk prawnych analiza formalno-dogmatyczna tekstów prawnych. Przy jej wykorzystaniu dokonuję analizy najważniejszych problemów i wątpliwości interpretacyjnych pojawiających się na tle obowiązujących przepisów w prawie krajowym i międzynarodowym. Analizuję również dostępne projekty aktów prawnych, zwłaszcza w ramach ostatnich dwóch Komisji Kodyfikacyjnych, dostępne źródła internetowe, orzecznictwo oraz literaturę z zakresu nauki prawa pracy, ubezpieczeń społecznych, prawa konstytucyjnego, praw człowieka, polityki społecznej i nauki o zarządzaniu.

Z kolei metodę aksjologiczną wykorzystuję w szczególności w rozdziałach poświęconych analizie istoty i koncepcji praw człowieka drugiej generacji, w tym praw pracowniczych, jak również podstaw ustrojowych ograniczeń prawa własności i swobody działalności gospodarczej podmiotów będących pracodawcami w zakresie obciążania ich kosztami finansowymi świadczeń społecznych związanych z pracą (rozdziały VII–X). W pewnym stopniu jest ona stosowana we wszystkich rozdziałach monografii.

Zastosowana przeze mnie w ograniczonym zakresie metoda historyczna w głównej mierze związana jest z zagadnieniami ewolucji i kształtowania się socjalnych praw człowieka pracującego na gruncie różnych nurtów filozofii politycznej, jak również regulacji prawa krajowego i międzynarodowego (rozdział VII) czy funkcjonowania zasady zaspokajania potrzeb społecznych pracowników przez pracodawców w ostatnich dziesięcioleciach (rozdział VI). Przewija się ona w niezbędnym zakresie także w większości pozostałych rozdziałów, w których opisywana jest ewolucja konstrukcyjna niektórych omawianych instytucji szczegółowych, np. odpraw pracowniczych. Badania historyczne są bowiem pomocne zarówno w zrozumieniu i wyjaśnieniu kształtu aktualnych rozwiązań prawnych, jak i przy ocenie ich zasadności konstrukcyjnej.

W opracowaniu stosuję także w ograniczonym stopniu metodę prawnoporównawczą, w ramach której dokonuję porównania niektórych instytucji polskiego prawa pracy z wybranymi rozwiązaniami międzynarodowymi, a czasami zagranicznymi, w zakresie omawianej problematyki.

***

Niniejsze wydanie stanowi poprawioną, zmienioną i rozszerzoną wersję I wydania monografii o tym samym tytule. Potrzeba wznowienia wydania wyniknęła z istniejącej, w moim przekonaniu, konieczności uwzględnienia w zakresie omawianej tematyki pieniężnych świadczeń społecznych w prawie pracy najnowszych tendencji ustawodawcy polskiego, zmierzających do poszerzenia zakresu podmiotowego prawa pracy oraz jego regulacji ochronnych i socjalnych na zatrudnienie cywilnoprawne, w ramach szeroko ujmowanej dziedziny zatrudnienia. Aktualne tendencje polskiego ustawodawcy zmierzają bowiem w kierunku rozszerzenia zakresu podmiotowego prawa pracy, o czym świadczy coraz bardziej przebijająca się w doktrynie koncepcja tzw. prawa zatrudnienia, wprowadzenie minimalnych stawek wynagrodzeniowych dla osób zatrudnianych na umowach cywilnoprawnych, zmiany w zbiorowym prawie zatrudnienia, jak również najnowsze regulacje w ramach tzw. tarczy antykryzysowej (zob. art. 15g ustawy COVID-19). Ze względu na przyjęte założenie badawcze, że świadczenia społeczne w prawie pracy wywodzą się z praw człowieka, uznałam za konieczne ujęcie badanej tematyki przynajmniej w niezbędnym stopniu także w szerszym kontekście prawa zatrudnienia. Ponadto szerzej zostało ujęte zagadnienie dialogu społecznego w kontekście analizowanych świadczeń, co również stanowi dodatkowy argument przemawiający za ich społecznym charakterem. Niniejsze wydanie zostało uzupełnione o głębszą analizę niektórych świadczeń szczegółowych, jak świadczenia finansowe z zakresu bhp oraz minimalne stawki dla zleceniobiorców i świadczących usługi. W celu uniknięcia wątpliwości w sposób bardziej wyraźny starałam się uwypuklić przyjęty w ramach niniejszego opracowania podział wyodrębnionych przeze mnie świadczeń społecznych w prawie pracy na świadczenia obligatoryjne (narzucone przez ustawodawcę, roszczeniowe) oraz świadczenia fakultatywne, mające również podstawy rangi ustawowej, ale w przypadku których pracownikowi lub innej uprawnionej osobie przysługuje prawo podmiotowe do rozpatrzenia wniosku zgodnie z zasadami sprawiedliwości, równości oraz proporcjonalności (na wzór roszczenia administracyjnego). Zaproponowałam również instytucje w postaci różnego rodzaju fakultatywnych świadczeń społecznych w prawie pracy / prawie zatrudnienia jako kolejny instrument szeroko pojętej polityki państwa w ramach wspierania rodziny, edukacji, dostępu do kultury czy ochrony przed różnego rodzaju wykluczeniami społecznymi.

Monografia została dodatkowo wzbogacona o schematy mające na celu ułatwienie odbioru prezentowanych zagadnień i tez.

W tym miejscu chciałabym serdecznie podziękować Panu prof. dr. hab. Arkadiuszowi Sobczykowi z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie oraz Panu dr. hab. Wiesławowi Koczurowi, profesorowi Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach za trud włożony w sporządzenie recenzji wydawniczych do niniejszej monografii.

Kraków, maj 2020 r.