Szpringer Włodzimierz, Społeczna odpowiedzialność banków. Między ochroną konsumenta a osłoną socjalną

1. W okresie kryzysu rodzą się fundamentalne pytania o sens istnienia przedsiębiorstwa i o "dobrego" właściciela. Pierwsze pytanie jest podstawą dla tworzenia przez radę nadzorczą norm ładu korporacyjnego, drugie dotyczy tego, czy właściciel - instytucjonalny inwestor, który z reguły dominuje w spółce publicznej, zaakceptuje te normy. Jednoznaczność odpowiedzi na pytanie, po co istnieje przedsiębiorstwo, która mówi, że po to, aby generować zyski i wartość dla akcjonariuszy, jest wielką siłą amerykańskiego modelu zarządzania. Zakłada wszelako moralną indyferencję, o której mówi się obecnie jako o największej słabości: liczy się tylko pieniądz. Jednak wszystko w nadmiarze szkodzi i dlatego od lat szukamy innej odpowiedzi. Dobrze się stało, że Europa nie poddała się dyktatowi modelu amerykańskiego . Już wiele lat temu P. Drucker argumentował, że zysk jako długofalowy cel firmy to odpowiedź pusta i niesłuszna. Celem firmy jest tworzenie produktów i usług, a zysk jest tylko jednym ze środków do tego celu. Można pójść jeszcze dalej i powiedzieć, że celem firmy jest tworzenie społeczności - właścicieli, pracowników, dostawców i odbiorców. Ich cele nie zawszą są i muszą być zgodne, ale mają najczęściej wspólny interes w przetrwaniu i rozwoju firmy. Problem z tymi odpowiedziami polega na tym, że są słuszne, moralnie lepsze, ale bardziej skomplikowane i przez to mniej skuteczne z punktu widzenia rynkowego w krótkim okresie. Powstaje pytanie, jaka strategia w bankowości powinna być odpowiedzią na czas kryzysu? Jeżeli "turbokapitalizm" (określany także obrazowo jako casino ) wywołał kryzys globalny, to należy powrócić do korzeni bankowości: "złotej reguły bankowej", oparcia akcji kredytowej na stabilnej bazie depozytów, zabiegania o klienta detalicznego, ograniczania spekulacji rynkowej, budowania długofalowych relacji z klientami. Takie wzorce przezorności przetrwały w bankowości spółdzielczej i spółdzielczości kredytowej .

Preferencję dla tych wartości widać ostatnio wyraźnie w edukacji finansowej konsumenta . Nie można jednak abstrahować od pewnych wzorców kulturowych i społecznych (risk-taking society), które - ukształtowane w świecie anglosaskim - stały się motorem rozwoju kapitalizmu, lecz niestety również przekraczając granicę rozsądku, zachłanności i chciwości wywołały kryzys zaufania. Te postawy i wzorce znalazły odzwierciedlenie w naukach o zarządzaniu jako dylemat "pewności" oraz "gry", który dobrze odpowiada kulturze zapobiegliwości, przezorności i oszczędzania albo zadłużania się, życia na kredyt i spekulacji rynkowej .

Doświadczenia kryzysów doprowadziły do ukształtowania się stanowiska różnego od marksistowskiej analizy problemów społecznych: wyzysk ludzkiej pracy nie ma swoich źródeł w prywatnej własności środków produkcji, ale raczej istnieje przede wszystkim w sferze dystrybucji jako rezultat wad w strukturze systemu pieniężnego.

Dostrzeżono wewnętrznie sprzeczną, dwoistą rolę pieniądza jako środka wymiany ułatwiającego aktywność gospodarczą z jednej strony i narzędzia siły będącego w stanie zdominować rynek z drugiej strony. Punktem wyjścia tych badań było następujące pytanie: jak można przezwyciężyć charakterystyczną cechę pieniądza jako "lichwiarskiego" narzędzia władzy, nie eliminując przy tym jego pozytywnych właściwości jako neutralnego środka wymiany ?

Niepewność w erze globalizacji jest potęgowana brakiem teorii, która w sposób dojrzały tłumaczyłaby nowe zjawiska i procesy. Ekonomia czeka na nowe paradygmaty. Tak jak zasadnicze zmiany nastąpiły w latach trzydziestych po wielkim kryzysie, gdy na gospodarkę zaczęto patrzeć nie tylko z punktu widzenia całej gospodarki narodowej, tak samo i obecnie powinny nastąpić poważne zmiany. Nieprzystosowanie współczesnej ekonomii do tłumaczenia obecnych procesów i prawidłowości związanych z globalizacją oraz niepewnością rodzi sprzeczne opinie: od wiary w zbawcze możliwości globalizacji do obaw o jej negatywne skutki .

Mianem instytucji gospodarki społecznej (social economy) lub organizacji trzeciego sektora określa się te instytucje i organizacje, które tworzą nowe usługi dla osób indywidualnych, samorządów, organizacji społecznych i przedsiębiorców oraz nowe miejsca pracy w ramach przedsięwzięć łączących w sobie ekonomiczne i społeczne aspekty aktywności obywatelskiej (spółdzielczość) .

W krajach Unii Europejskiej inicjatywy w zakresie gospodarki społecznej są postrzegane jako rozwinięcie idei przedsiębiorczości o zobowiązania socjalne . W wypadku inicjatyw gospodarki społecznej zysk z inwestycji nie stanowi wyłącznego celu działania. Instytucje gospodarki obywatelskiej wspierają taki model gospodarki, który przez prowadzone działania przyczynia się nie tylko do osiągnięcia korzyści ekonomicznych, ale także tworzy, podtrzymuje i rozwija lokalne więzi społeczne, promuje postawy aktywne, a nie roszczeniowe środowisk i grup społecznych .

Ekonomiczna analiza prawa wymaga uzupełnienia o "prawną analizę ekonomii". Traktowanie efektywności ekonomicznej jako jedynego kryterium oceny prawa ignoruje fakt, że sama ekonomia jest uwikłana w cele i wartości społeczne, kulturowe czy etyczne, których przekład na regulację jest możliwy w różny sposób (regulacja - koregulacja - samoregulacja). Regulacja powinna umożliwiać ewaluację zachowań ekonomicznych również przez pryzmat tych wartości .

2. Monografia wychodzi naprzeciw potrzebie ponownego przemyślenia i redefinicji roli banków i parabanków w "społeczeństwie kredytowym". Mamy do czynienia z demokratyzacją oraz depersonalizacją kredytu.

Po pierwsze, zaciąganie długów, korzystanie z kredytów i pożyczek stało się zjawiskiem masowym. Po drugie, do historii przeszło pożyczanie między konkretnymi osobami, których relacje były oparte na honorze i zaufaniu.

Kredytobiorca ma do czynienia z "instytucją" - zaufanie oraz lojalność doznają uszczerbku i to po obu stronach. Pożyczkodawcy nie zawsze działają w ramach prawa i dobrych praktyk, pożyczkobiorcy często celowo nie spłacają długów, czyniąc z tego wręcz przewrotną strategię zarządzania finansami i nie obawiają się z tego powodu - jak dawniej - ostracyzmu społecznego .

Zasady sztuki bankowej nie pozwalają jednak udzielać pożyczek każdemu "na życzenie". Sytuacja ta rodzi ogromne konflikty i spory. Istnieje presja na banki, by poszerzały akcję kredytową także na rynek drugorzędny (sub-prime), co powoduje zagrożenia dla obu stron kontraktu: banki prześcigają się w oferowaniu coraz nowszych form niezabezpieczonego pożyczania (kosztowne pożyczki gotówkowe, karty kredytowe), konsumenci mogą łatwo przekroczyć granicę nadmiernego zadłużenia, z którego nie mogą już wyjść o własnych siłach.

Dostawcy usług consumer finance pod presją konkurencji także chcą poszerzać swoją działalność na nowe segmenty rynku, są wszelako oskarżani o "drapieżne pożyczanie" - sprzedaż drogich usług konsumentom wrażliwym (vulnerable consumers), co wpędza tych klientów w pułapkę zadłużenia, nie sprzyja integracji społecznej i zwalczaniu wykluczenia społecznego. Prawodawca proponuje wiele nowych instytucji, które powinny łagodzić ten konflikt interesów i skłaniać banki do akceptacji dobrych praktyk.

Z jednej strony, są to instrumenty ograniczające rynek, np. regulacje antylichwiarskie czy upadłość konsumencka. Niestety, ich ocena w kategoriach skutków regulacji i ekonomicznej analizy prawa jest ambiwalentna.

Z drugiej strony, mamy do czynienia z godnymi uwagi instytucjami obliczonymi na potrzeby biedniejszych kręgów społeczeństwa, których nie respektują w pełni banki globalne, nastawione na produkty dla konsumentów przeciętnych (mainstream consumers). Spośród tych instytucji można wymienić bankowość spółdzielczą, spółdzielczość kredytową typu non-profit (credit unions), banki alternatywne, a także pozabankowe instytucje mikropożyczkowe (microlenders). Realizacja "misji" tych instytucji musi wszakże respektować realia gospodarki rynkowej .

W niektórych krajach dużą wagę przykłada się również do rozwoju powszechnych usług finansowych (rachunek bankowy), które - często dotowane przez państwo - pomagają zapobiegać wykluczeniu społecznemu i promować obrót bezgotówkowy, elektroniczne instrumenty płatnicze. Na tym tle ciekawe są badania nad współzależnością wykluczenia społecznego, finansowego i "cyfrowego".

Kontekst tych problemów stanowi ochrona konkurencji i konsumenta, która na rynku consumer finance ma swoją specyfikę - z bankami konkurują bowiem liczne i coraz bardziej zróżnicowane parabanki, np. instytucje płatnicze w rozumieniu dyrektywy PSD, które także mają "europejski paszport". Na tym tle, a zwłaszcza w obliczu Jednolitego Obszaru Płatności w Euro (SEPA), interesująca jest kwestia, czy wytworzy się wspólny rynek usług consumer finance, czy powstaną w związku z tym problemy wyboru prawa właściwego dla kontraktów itp.

Inny problem to mieszanie ochrony konsumenta z osłoną socjalną, która często wymaga innych środków niż te związane z prawem konsumenckim. Celów socjalnych nie powinno się przypisywać także prawu bankowemu. Brak jasności w tej mierze może być szkodliwy dla rozwoju rynku.

Wspólnym mianownikiem rozważań jest finansowa umiejętność konsumenta i edukacja finansowa, która wszelako wymaga racjonalnego podejścia. Z jednej strony, edukacja finansowa łagodzi asymetrię informacji, typową dla sektora finansowego. Z drugiej strony, nie można wymagać od konsumenta wiedzy właściwej dla profesjonalistów - taki benchmarking nie byłby zatem realistyczny.

Podbudowę teoretyczną daje natomiast ekonomia instytucjonalna (asymetria informacji) oraz tzw. ekonomia społeczna, koncepcja ordoliberalizmu i społecznej gospodarki rynkowej, a także społecznej odpowiedzialności (i etyki) biznesu. W polu widzenia jest także poszerzona wizja interesariuszy (corporate governance) i kodeksy dobrych praktyk, w tym etyka, lojalność i zaufanie .

Monografia będzie cennym uzupełnieniem podręczników bankowości i prawa bankowego, które już od dawna nie opiera się tylko na ustawie - Prawo bankowe i obejmuje m.in. regulacje kredytu konsumenckiego, elektronicznych instrumentów płatniczych, instytucji specjalnych, nietypowych czy niszowych (np. banki spółdzielcze, SKOK), instytucji "sieci bezpieczeństwa": banków centralnych, systemów gwarancyjnych, ostateczności rozrachunku, nadzoru nad rynkiem finansowym czy konglomeratami finansowymi.

Autor skorzystał z obfitych doświadczeń współpracy w ramach European Network for Better Regulation, European Coalition for Responsible Credit, European Consumer Debt Network, Consumer Finance Network (European Credit Research Institute), Expert Group "Customer Mobility in Relation to Bank Accounts" (DG Internal Market & Services), a także Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych, Związku Banków Polskich i Stowarzyszenia Krzewienia Edukacji Finansowej.

Poszczególne zagadnienia są najpierw zarysowane w sposób ogólny i ramowy, a następnie pogłębiane w dalszych częściach monografii. Pewne myśli i kluczowe kwestie mogą się więc powtarzać w różnych kontekstach, co w zamierzeniu autora powinno służyć możliwie pełnemu naświetleniu omawianych problemów.