Warciński Michał, Służebności gruntowe według kodeksu cywilnego

Służebności gruntowe, najstarsze prawa rzeczowe na rzeczy cudzej, korzeniami sięgające co najmniej prawa rzymskiego, to klasyczna instytucja cywilnego prawa rzeczowego. Wyjątkowość tej instytucji wynika nie tylko z jej starożytności, ale przede wszystkim z jej cech konstrukcyjnych, treści oraz funkcji. Służebność gruntowa jest bowiem prawem związanym z własnością nieruchomości władnącej, co więcej, stanowi część składową tej nieruchomości. Prawodawca akcentuje w ten sposób szczególną więź łączącą służebność z nieruchomością, której ma przynosić korzyść. Nie wyczerpuje to oczywiście charakterystyki tej instytucji. Specyfika służebności ujawnia się także w innych momentach, w szczególności na tle rozważań o ich przedmiocie, podmiocie, posiadaniu, nabyciu oraz ochronie. Nie bez przyczyny nazwa tej instytucji jest w liczbie mnogiej; wskazuje bowiem na jej niejednolitość pod względem treści. Począwszy od prawa rzymskiego wyróżnia się służebności czynne (pozytywne) oraz bierne (negatywne). Te ostatnie z kolei dzieli się na dwie postacie; pierwsze zakazują określonych zachowań wobec nieruchomości obciążonej, drugie wobec nieruchomości władnącej. Także pod tym względem służebności gruntowe to instytucja nietypowa. Żadne ograniczone prawo rzeczowe nie jest tak rodzajowo zróżnicowane. Ponadto szczególny jest sposób kształtowania treści służebności. Ustawa wskazuje jedynie granice dopuszczalnej treści tego prawa; daje stosunkowo szeroki zakres swobody w tej mierze. Sprawia to, że katalog służebności gruntowych jest otwarty. Liczba ich konkretnych postaci nie może być ustalona. To także jednoznacznie wyróżnia służebności na tle innych ograniczonych praw rzeczowych. Jednakże swoboda w kształtowaniu treści służebności pociąga za sobą kolejną, charakterystyczną tylko dla nich konsekwencję; jest nią konieczność precyzyjnego wskazywania tworzących ją uprawnień, zakresu oraz sposobu wykonywania prawa. W przeciwieństwie do innych ograniczonych praw rzeczowych, ustanawianie służebności polega na tworzeniu prawa „od początku” w granicach dozwolonych przez ustawę. Z kolei użytkowanie ma pozytywnie zdefiniowaną treść i ewentualne jej kształtowanie może polegać jedynie na ograniczaniu jej ustawowego zakresu. Wyjątkowość służebności gruntowych widoczna jest także na tle ich funkcji. Pomimo że prawa te, jak każde ograniczone prawo rzeczowe, mogą spełniać wiele funkcji społecznych oraz gospodarczych, ich cel został pozytywnie unormowany w ustawie; co więcej, racja bytu tych praw została uzależniona od istnienia tego celu. Jeżeli służebność nie może zwiększać użyteczności nieruchomości władnącej, nie może powstać, a jeżeli brak możliwości realizacji tego celu powstaje po ustanowieniu tego prawa, istnieje podstawa do jego zniesienia.

Powyższe spostrzeżenia wystarczająco uzasadniły podjęcie kompleksowych badań nad służebnościami gruntowymi w polskim prawie cywilnym. Motywację do tego wsparł fakt, że poza opracowaniami o charakterze przyczynkarskim, komentatorskim, poradnikowym lub popularnonaukowym, brakowało monograficznego opracowania tej problematyki .

Zagadnienie służebności gruntowych jest wielowątkowe i bogate w problematy teoretyczne. Wśród licznych możliwych pól rozważań, a więc tematów monografii, wybrano rudymentarny, stanowiący o istocie instytucji oraz dotyczący trzonu jej regulacji w polskim prawie cywilnym. Temat pracy obejmuje więc zasadniczo służebności gruntowe unormowane w art. 285–295 k.c. Wymagały tego również rozsądne rozmiary monografii, a także reguła, w myśl której szerokość tematyczna opracowania naukowego powinna pozostawać w racjonalnej proporcji do głębi przeprowadzanych w nim rozważań. Z oczywistych zatem względów pominięto występujące niegdyś w Polsce, a współcześnie w innych krajach , tzw. służebności naturalne. Wynikają one, jak ich nazwa ma sugerować, „z natury rzeczy”, a więc z określonego położenia nieruchomości władnącej oraz obciążonej. Trafnie jednak zauważono, że w istocie prawa te powstają ex lege . Do takich służebności można zaliczyć na przykład służebność swobodnego spływu wody z gruntu położonego wyżej. Na obszarze obowiązywania francuskiego kodeksu cywilnego pełniły one przede wszystkim funkcję instytucji tzw. prawa sąsiedzkiego. Z tych samych powodów poza zakresem szerszych rozważań pozostało wieloaspektowe zagadnienie tzw. służebności legalnych, a więc powstających wprost z mocy ustawy. Służebności legalne, znane wielu systemom prawnym, mogą mieć na celu interes indywidualny lub publiczny . W pierwszym przypadku pełnią funkcję typowej służebności prawa cywilnego, tyle że powstającej z mocy ustawy. Współcześnie w prawie polskim mogą teoretycznie występować, jednakże w niewielkim zakresie . W drugim przypadku służebności legalne są tzw. służebnościami publicznymi, mającymi na celu powszechną ochronę interesu indywidualnego (możliwość przemieszczania się przez cudzą nieruchomość, korzystania z cudzego wybrzeża) lub interesu publicznego, w szczególności dotyczącego obronności czy transportu powszechnego. Niegdyś służebności publiczne odgrywały znaczącą rolę na obszarze Królestwa Polskiego. Regulował je obowiązujący na tych ziemiach francuski kodeks cywilny oraz szczególne przepisy administracyjne . Obecnie instytucja ta ma walor historyczny, a nadto należy do materii prawa publicznego. Poza zakresem monografii pozostaje także bogata problematyka służebności administracyjnych (publicznych), powstających w drodze postępowania administracyjnego. Należą one do materii prawa publicznego, a normuje je przede wszystkim ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami . Niemożliwe było również podjęcie, właściwej nauce prawa międzynarodowego publicznego, problematyki tzw. służebności międzynarodowych . Do służebności gruntowych zalicza się uregulowane w kodeksie cywilnym tzw. służebności przymusowe (art. 145, 151). Ponieważ jednak wyróżniają się one na tle całej instytucji wieloma specyficznymi cechami (funkcja, powstanie, treść), zostały pominięte jako wymagające osobnego, pogłębionego opracowania . Z podobnych powodów odrębnych badań i opracowania wymagają służebności przesyłowe. Choć wywodzą się ze wspólnego pnia historycznego i normatywnego, to jednak stanowią w znacznym stopniu instytucję autonomiczną wobec służebności gruntowych .

W pracy, której przedmiotem badań jest regulacja służebności gruntowych w kodeksie cywilnym, zastosowano przede wszystkim metodę dogmatyczną oraz analizę orzecznictwa Sądu Najwyższego. Instytucja służebności gruntowych w prawie polskim, jak wiele innych instytucji polskiego prawa rzeczowego, ze względu na wyjątkowe meandry historii Polski wymagała dla pełnego jej zrozumienia sięgnięcia do metody prawno-historycznej. Wyjaśnienie kodeksowego stanu prawnego służebności gruntowych byłoby bowiem niepełne bez szerszego omówienia ewolucji tej instytucji w prawie polskim. Ponieważ opracowanie nie ma charakteru komparatystycznego, lecz skoncentrowane jest na normatywnych rozwiązaniach zawartych w kodeksie cywilnym, często charakterystycznych tylko dla prawa polskiego, jedynie w niezbędnym dla takiego opracowania zakresie sięgnięto do metody porównawczej.

Monografia składa się z siedmiu rozdziałów oraz zakończenia. W pierwszym podjęto problematykę pojęcia, funkcji, ewolucji oraz charakteru prawnego służebności gruntowych. Rozdział drugi został poświęcony celowości służebności jako cesze determinującej jej naturę. W trzecim rozdziale omówiono posiadanie służebności. Problematyka nabycia służebności została podjęta w rozdziale czwartym. W rozdziale piątym analizowane jest zagadnienie treści oraz wykonywania służebności. Rozdział szósty koncentruje się na zagadnieniu wygaśnięcia służebności, natomiast rozdział siódmy na ich ochronie. W zakończeniu podjęta została próba podsumowania badań kodeksowej regulacji służebności gruntowych.