Rakoczy Bartosz, Służebność przesyłu w praktyce

Służebność przesyłu została wprowadzona do polskiego systemu prawnego na podstawie ustawy z 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731). Jest to nowa instytucja w polskim prawie cywilnym, choć zbliżona do służebności gruntowej. Uwzględnia ona zarówno potrzeby właścicieli nieruchomości, jak i przedsiębiorców przesyłowych, a ustawodawca polski zmierza - za pomocą wprowadzonych rozwiązań - do uregulowania spraw związanych z urządzeniami przesyłowymi.

Zagadnienia związane ze służebnością przesyłu były już omawiane w szerszym kontekście urządzeń przesyłowych przez G. Bieńka . Przepisy dotyczące tej problematyki były też analizowane w komentarzach do Kodeksu cywilnego . W najnowszym piśmiennictwie z zakresu prawa cywilnego służebnością tą zajęli się Z. Gołba oraz G. Matusik .

Służebność przesyłu jest instytucją prawa cywilnego interesującą zarówno z punktu widzenia teoretycznego, jak i praktycznego. Można nawet stwierdzić, że to właśnie praktyczne aspekty zmusiły prawodawcę do uregulowania - odrębnej od służebności gruntowej - służebności pozwalającej regulować status prawny urządzeń przesyłowych, których właścicielem jest przedsiębiorca przesyłowy, znajdujących się na cudzej nieruchomości. Poglądy takie były już omawiane w doktrynie w sytuacji, gdy próbowano rozwiązywać zagadnienia związane z istnieniem urządzeń, korzystając z instytucji służebności gruntowej, a szczególnie ze służebności drogi koniecznej. E. Gniewek zauważał, że: „Nie można wszakże ustanowionego w trybie art. 124 u.g.n. ograniczenia cudzego prawa własności traktować jako służebności gruntowej (we współczesnej literaturze odmiennie m.in. G. Bieniek, w: Komentarz do ustawy o gospodarce nieruchomościami, red. G. Bieniek, t. II, Zielona Góra 2000, s. 136). Zresztą nawet stosownego obciążenia umownego nie można by uznać za służebność gruntową (odmiennie G. Bieniek, tamże, s. 138-139). Istotną przeszkodą jurydyczną jest brak nieruchomości władnącej, której potrzebom służy ustanowiona służebność. Pamiętamy bowiem, że służebność gruntowa może mieć jedynie na celu zwiększenie użyteczności nieruchomości władnącej lub jej oznaczonej części (art. 285 § 2 k.c.).

Nie przystaje zaś do takiej funkcji gospodarczej cel «prowadzenia przedsiębiorstwa», choćby korzystającego w działalności gospodarczej z cudzej nieruchomości. Nie w tym problem, by przedsiębiorcę uważać za właściciela nieruchomości - w zamyśle «nieruchomości władnącej» w rozumieniu art. 285 § 1 k.c. - lecz, by stwierdzić, że nieruchomość obciążona służy zwiększeniu użyteczności nieruchomości władnącej.

Na marginesie, idealnie pasowałaby tu koncepcja osobistej służebności, polegającej - podobnie jak w przypadku czynnej służebności gruntowej - na korzystaniu w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, przysługującej jednak oznaczonej osobie (chociażby przedsiębiorcy). Zwróćmy wszakże uwagę, że de lege lata może ona przysługiwać wyłącznie osobom fizycznym (art. 296 k.c.)” . Wprawdzie Autor ten zgłaszał potrzebę uregulowania pojawiających się problemów praktycznych za pomocą służebności osobistej, ale dostrzegał on potrzebę odrębnego potraktowania zagadnień służebności dotyczących urządzeń przesyłowych.

Ten teoretyczny i praktyczny aspekt służebności przesyłu powoduje, że warto jest dokonać analizy tej instytucji. Zasadniczym celem opracowania jest charakterystyka służebności przesyłu. Opracowanie ma na celu dokonanie analizy i oceny rozwiązań przyjętych w ustawie nowelizującej, przy czym chodzi tu zarówno o analizę i ocenę na płaszczyźnie teoretycznej, jak i na płaszczyźnie przydatności praktycznej. Ocena obejmuje ewentualne postulaty de lege ferenda. Dodatkowym celem opracowania będzie wskazanie właścicielom nieruchomości obciążonych, jak i przedsiębiorcom przesyłowym, jakie możliwości daje im służebność przesyłu, jakie warunki muszą być spełnione, jaką powinna ona pełnić funkcję oraz jakie czynności materialnoprawne i procesowe należy podjąć, aby ustanowić taką służebność.

Taki cel opracowania wiąże się z zastosowaniem formalno-dogmatycznej metody, która sprowadza się do analizy przyjętych w prawie polskim rozwiązań związanych ze służebnością przesyłu. Nie obejmuje ona jedynie przepisów o służebności przesyłu, ale także przepisy wiążące się z tą służebnością, a przede wszystkim przepisy o służebności gruntowej, prawach rzeczowych ograniczonych w ogólności, ochronie własności, a nawet przepisy procesowe. Opracowanie zawiera także rozważania dotyczące konstytucyjnych podstaw służebności przesyłu.

Wiodąca w pracy jest wykładnia językowa, choć nie będzie ona w pełni przydatna, gdyż analiza gramatyczna nie będzie zawsze prowadziła do zadowalających wyników. Konieczna będzie także wykładnia celowościowa.

Praca składa się z sześciu rozdziałów. Pierwszy poświęcony jest zagadnieniom ogólnym i wprowadzającym w problematykę służebności przesyłu. Zawiera on analizę podstawowych pojęć, konstytucyjnych podstaw służebności przesyłu, a także innych instrumentów prawnych pozwalających na lokalizację urządzeń przesyłowych na cudzej nieruchomości.

W rozdziale drugim zawarte są rozważania dotyczące aspektów podmiotowych służebności przesyłu, a w szczególności wyjaśnienie pojęć „przedsiębiorca przesyłowy” i „właściciel nieruchomości”. Rozdział ten zawiera także analizę istotnych cech tych podmiotów z punktu widzenia legitymacji do ustanowienia służebności przesyłu.

Rozdział trzeci obejmuje analizę praw i obowiązków stron stosunku prawnego służebności przesyłu.

W rozdziale czwartym została poddana analizie kwestia powstania służebności, jej ustania i zmiany zarówno w stosunku do właściciela nieruchomości obciążonej, jak i przedsiębiorcy przesyłowego.

Przedawnienie roszczeń zarówno właściciela nieruchomości, jak i przedsiębiorcy przesyłowego są omówione w rozdziale piątym, a zagadnienia procesowe będą przedmiotem analizy w rozdziale szóstym.

Podstawowym źródłem prawa jest Konstytucja RP, Kodeks postępowania cywilnego i ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami.