Płażek Stefan (red.), Stec Mirosław (red.), Służba publiczna. Stan obecny, wyzwania i oczekiwania

Celem artykułu jest opisanie trzech konwencji pojmowania etosu służby publicznej, które wyłoniły się w demokratycznych państwach prawa w ostatnim stuleciu. Zamiarem towarzyszącym temu tekstowi jest także objaśnienie konsekwencji pojmowania etosu służby publicznej dla sposobu zarządzania sprawami publicznymi.

Inspiracją dla podjęcia tego zagadnienia jest spostrzeżenie, że w XX  wieku i na początku wieku XXI w demokratycznych państwach prawa wykrystalizowały się trzy oblicza etosu służby publicznej – administracyjne, rynkowe oraz wspólnotowe. Każde z nich pojawia się w innych okolicznościach społeczno-ekonomicznych, kształtuje się pod wpływem różnych czynników i związane jest z odmiennymi modelami, charakteryzują je przy tym specyficzne wartości, powodując jednocześnie zróżnicowane konsekwencje.

Administracyjne oblicze etosu służby publicznej sprzężone jest z klasycznym modelem biurokracji weberowskiej. Jego oblicze rynkowe powiązane jest z menedżerskim wzorcem działania administracji publicznej, opartym na ekonomicznie pojmowanej transakcji. Z kolei oblicze wspólnotowe etosu służby publicznej konweniuje z republikańską formułą zorganizowania państwa i jego aparatu administracyjnego. Z każdym z nich skojarzone jest odmienne wyobrażenie o naturze działań, służących dbaniu o dobro publiczne.

Oblicza etosu służby publicznej i skojarzone z nimi modele administracji nie substytuują się, lecz kumulują w procesie nawarstwiania się. Natura interakcji występujących między nimi jest bardziej integralna niż wykluczająca. Prowadzi to do ich amalgamacji, skutkującej normatywną niewyrazistością i funkcjonalną niejednoznacznością etosu służby publicznej. Etos ten staje się coraz bardziej kompleksowy, a zarazem jego wewnętrzna integralności ulega osłabieniu, zatracając naturę homogeniczną i nabierając w coraz większej mierze charakteru heterogenicznego.

Interpretacja tak pojmowanego etosu służby publicznej, respektowanie jego aksjologii oraz praktyczne zastosowanie wynikających z niej dyspozycji sytuują urzędników publicznych na polu antagonistycznych imperatywów oraz przeciwstawnych presji. Adaptując się do tych rozbieżnych roszczeń, urzędnicy dokonują racjonalizacji, służącej redukcji dysonansu poznawczego i ograniczaniu niejednoznaczności oraz niespójności, z którymi przychodzi im się zmagać. W procesie takiej adaptacji zachowania urzędników często przybierają postać postaw reaktywno-instrumentalnych, pozostających w opozycji wobec zachowań antycypacyjno-adaptacyjnych. To jeden z powód erozji etosu służby publicznej.

We wstępie artykułu przedstawiono sposób pojmowania kluczowych dla tego tekstu takich kategorii, jak etos służby publicznej, logika jego funkcjonowania, interes publiczny oraz postawy reaktywno-instrumentalne i antycypacyjno-adaptacyjne. Następnie opisano okoliczności kształtowania się trzech obliczy etosu służby publicznej, scharakteryzowano ich naturę oraz przedstawiono sposoby ich kultywowania. W części końcowej omówiono konceptualne, oraz po części praktyczne, problemy wynikające z amalgamacji różnych obliczy etosu służby publicznej, w szczególności w krajach, które przechodziły transformację ustrojową.

Analiza zagadnienia obliczy etosu służby publicznej w sposób nieuchronny prowadzi do wielu redukcji i generalizacji. Bez tego bowiem nie sposób uchwycić istoty opisywanego zjawiska i jego mechanizmów przyczynowo-skutkowych. Artykuł ten nie rości sobie prawa do wyczerpującego opisania fenomenu różnicowania się etosu publicznego. Służy on jedynie zwróceniu uwagi na postępujący, używając języka teorii systemowej, proces dyferencjacji normatywnej i funkcjonalnej etosu publicznego oraz wynikających z tego problemów natury teoretycznej i praktycznej.

Rozważania nad etosem służby publicznej celowo zawężono do sfery administracyjnej, pomijając w zasadzie odniesienia do sfery politycznej, co zostało podyktowane dążeniem do zachowania precyzji wywodu i jasności przekazu.