Szczurowski Tomasz, Skutki otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego

Zgodnie z art. 20 Konstytucji RP ustrój gospodarczy Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na wolności działalności gospodarczej, zaś jedną z podstawowych zasad prawa cywilnego jest zasada pacta sunt servanda. Te wartości kreują porządek gospodarczy, którego bezpieczeństwo i pewność są aspektami trudnymi do przecenienia. Mimo powyższego państwo nie może pozostawać bezczynne w kontekście złej, a często niezawinionej sytuacji ekonomicznej przedsiębiorcy. Niewypłacalność przedsiębiorcy godzi w porządek gospodarczy, niosąc dla jego bezpieczeństwa poważne zagrożenie. Z jednej strony upadłość uczestnika życia gospodarczego może mieć istotne znaczenie dla całej branży, a nawet rynku i wiązać się z tzw. łańcuchem upadłości. Zjawisko to nieraz występowało na rynku polskim. Z drugiej zaś strony nie bez znaczenia jest tzw. polityka drugiej szansy dla podmiotu, który znalazł się w trudnej sytuacji gospodarczej. Udzielenie szeroko pojętego wsparcia może doprowadzić nie tylko do poprawy jego sytuacji, ale będzie mieć znaczenie również dla jego kontrahentów. Nie można w tym kontekście pominąć art. 64 ust. 2 Konstytucji RP, w myśl którego własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. Prawidłowe funkcjonowanie rynku wymaga skutecznego i sprawnego postępowania na wypadek niewypłacalności. Chodzi o stworzenie środków prawnych właściwych nie tylko dla podmiotów, które już znalazły się w stanie upadłości, ale także, a może przede wszystkim, dla tych, które znajdują się na „przedpolu” upadłości i nieudzielenie im szybkiej pomocy w regulowaniu zobowiązań doprowadzi do ich upadłości. Prawo insolwencyjne, a więc związane z niewypłacalnością głównie przedsiębiorcy, ma także istotne znaczenie w kontekście kryzysu ekonomicznego związanego z pandemią COVID-19.

Powyżej opisany aspekt dostrzegł zarówno ustawodawca unijny, jak i polski. Na gruncie prawa unijnego najbardziej wyrazistym tego dowodem jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1023 z 20.06.2019 r. w sprawie ram restrukturyzacji zapobiegawczej, umorzenia długów i zakazów prowadzenia działalności oraz w sprawie środków zwiększających skuteczność postępowań dotyczących restrukturyzacji, niewypłacalności i umorzenia długów, a także zmieniająca dyrektywę (UE) 2017/1132 (dyrektywa o restrukturyzacji i upadłości) (Dz.Urz. UE L 172, s. 18, ze zm.). Istotne znaczenie ma także rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/848 z 20.05.2015 r. w sprawie postępowania upadłościowego (Dz.Urz. UE L 141, s. 19, ze zm.).

W polskim systemie prawnym trzon prawa insolwencyjnego tworzą dwa akty prawne. Przede wszystkim jest to ustawa z 28.02.2003 r. – Prawo upadłościowe (Dz.U. z 2020 r. poz. 1228 ze zm.). Nadrzędnym celem postępowania upadłościowego uregulowanego w tej ustawie jest, aby roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w jak najwyższym stopniu, a jeśli racjonalne względy na to pozwolą – dotychczasowe przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane. Postępowanie uregulowane ustawą wobec osób fizycznych należy prowadzić również tak, aby umożliwić umorzenie zobowiązań upadłego niewykonanych w postępowaniu upadłościowym. Natomiast upadłość jednostki organizacyjnej najczęściej prowadzi do jej rozwiązania, a więc ma charakter ostateczny. Z tego też względu pojawiła się koncepcja postępowania, którego zasadniczym celem jest zapobieżenie upadłości, albo poprzez uniknięcie powstania stanu niewypłacalności, albo poprzez przywrócenie tejże wypłacalności, tak aby podmiot mógł dalej funkcjonować, bez stygmatyzującego postępowania upadłościowego. Środki ku temu zostały uregulowane w drugim akcie prawnym składającym się na polskie prawo insolwencyjne, a więc w ustawie z 15.05.2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (Dz.U. z 2021 r. poz. 1588 ze zm.). Ustawa ta reguluje: 1) zawieranie przez dłużnika niewypłacalnego lub zagrożonego niewypłacalnością układu z wierzycielami oraz skutki układu; 2) przeprowadzanie działań sanacyjnych. Celem ustawodawcy konstruującego Prawo restrukturyzacyjne było przede wszystkim dostarczenie dłużnikom ram prawnych umożliwiających restrukturyzację własnej działalności gospodarczej, z poszanowaniem praw przysługujących wierzycielom.

O ile postępowanie upadłościowe było już przedmiotem niezliczonych wypowiedzi doktryny i orzecznictwa, o tyle postępowanie restrukturyzacyjne, zwłaszcza z uwagi na jego stosunkowo krótki okres funkcjonowania, wciąż jawi się jako niewystarczająco zbadane. Jednocześnie orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczące tego postępowania jest jednostkowe, co utrudnia wypracowanie jednolitej wykładni przepisów je normujących, które, jak się okaże w wielu przypadkach, rodzą poważne wątpliwości. Poza tym niezbędna jest ocena tychże postępowań w kontekście wynikającego z nich wsparcia udzielanego restrukturyzowanemu dłużnikowi. Z tych też względów zasadne było poddanie szczegółowej analizie wynikających z Prawa restrukturyzacyjnego mechanizmów ukierunkowanych na restrukturyzację sytuacji, w której znalazł się dłużnik.

Postępowanie restrukturyzacyjne ma zapobiegać upadłości poprzez zawarcie układu uwzględniającego określone propozycje układowe. Trzeba jednak podkreślić, że z wyjątkiem postępowania o zatwierdzenie układu, zawarcie układu jest jednym z ostatnich etapów postępowania restrukturyzacyjnego uregulowanego w Prawie restrukturyzacyjnym. Postępowanie restrukturyzacyjne w szerokim ujęciu rozpoczyna się od wniosku restrukturyzacyjnego, zmierzającego najczęściej do otwarcia postępowania. To ostatnie zdarzenie umożliwia rozpoczęcie wypracowywania sposobów restrukturyzacji działalności dłużnika, czego oczekiwanym efektem jest zawarcie układu. Niemniej pomiędzy otwarciem postępowania restrukturyzacyjnego a zawarciem układu mija określony przedział czasu, którego ostateczna długość będzie związana z rodzajem postępowania restrukturyzacyjnego, zakresem działalności dłużnika, liczbą wierzycieli czy operatywnością zarządcy. Jedynie przykładowo należy powołać art. 321 ust. 1 pr.rest., zgodnie z którym sędzia-komisarz zwołuje zgromadzenie wierzycieli w celu głosowania nad układem niezwłocznie po zrealizowaniu całości lub części planu restrukturyzacyjnego przewidzianej do wykonania w toku postępowania sanacyjnego, nie później jednak niż przed upływem 12 miesięcy od dnia otwarcia postępowania sanacyjnego. W tych warunkach oczekiwanie na zawarcie układu i planowaną restrukturyzację zobowiązań dłużnika mogłoby prowadzić do nieefektywności tego postępowania, choćby w związku z narastającymi zobowiązaniami dłużnika, czy podejmowanymi przeciwko niemu działaniami wierzycieli. Poza tym w okresie pomiędzy otwarciem postępowania restrukturyzacyjnego a zawarciem układu mogłoby dojść do przypadków naruszania zbiorowego interesu wierzycieli, w wyniku choćby wybiórczego ich zaspokajania przez dłużnika. Nie bez znaczenia w kontekście stopnia zaspokojenia wierzycieli mógłby być również sposób zarządu majątkiem przez dłużnika. Z tego też względu, nie mniej ważnymi od skutków samego układu, są przewidziane w Prawie restrukturyzacyjnym, a także w innych aktach prawnych ustawowe skutki jego otwarcia, które dotykają wielu sfer działalności dłużnika. Bezpośrednim następstwem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego jest wejście dłużnika w sferę zainteresowania Prawa restrukturyzacyjnego i funkcjonowanie również na podstawie przepisów tej ustawy aż do zawarcia układu, ewentualnie umorzenia postępowania. Ustawowo unormowane skutki otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego zmierzają do swoistego zabezpieczenia majątku dłużnika przez czas trwania postępowania, a przez to wielokrotnie umożliwiają zawarcie układu, który będzie zasadniczym środkiem pozwalającym na uniknięcie upadłości.

Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza skutków otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego w kontekście ich efektywności. Dotychczas na rynku wydawniczym brak było publikacji, w której kompleksowo dokonano by omówienia tego zagadnienia. Dostępne opracowania dotyczące postępowania restrukturyzacyjnego wskazują rzecz jasna te skutki, niemniej najczęściej na zasadzie prezentacji regulacji prawnej, bez jej dogłębnej analizy. Stosunkowo często komentowanie przepisów Prawa restrukturyzacyjnego odbywa się poprzez odwołanie do analogicznych regulacji zawartych w Prawie upadłościowym. Tymczasem przepisy ustawy – Prawo restrukturyzacyjne w wielu aspektach zostały inaczej sformułowane niż ich odpowiedniki na gruncie postępowania upadłościowego czy choćby nieobowiązującej już upadłości układowej. Nie sposób tych odmienności pominąć, tym bardziej że rzutuje ona na wykładnię przepisów, co nierzadko nie jest dostrzegane przez komentatorów. Poza tym kompleksowa analiza skutków otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego nie może ograniczać się wyłącznie do przepisów Prawa restrukturyzacyjnego. Szereg następstw tego zdarzenia uregulowano poza tą ustawą. Nowość niniejszej publikacji polega również na tym, że skutków otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego poszukiwano w ustawach zdawałoby się odległych od postępowania restrukturyzacyjnego. Trzeba w tym miejscu jedynie przykładowo wspomnieć takie akty prawne jak choćby: ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2021 r. poz. 1805 ze zm.), ustawa z 15.09.2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2020 r. poz. 1526 ze zm.), ustawa z 20.08.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. z 2021 r. poz. 112 ze zm.), ustawa z 28.04.1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. z 2022 r. poz. 282), ustawa z 11.09.2019 r. – Prawo zamówień publicznych (Dz.U. z 2021 r. poz. 1129 ze zm.), ustawa z 8.03.2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych (Dz.U. z 2021 r. poz. 424 ze zm.), ustawa z 28.06.2012 r. o spłacie niektórych niezaspokojonych należności przedsiębiorców, wynikających z realizacji udzielonych zamówień publicznych (Dz.U. z 2020 r. poz. 227 ze zm.), ustawa z 30.08.1996 r. o komercjalizacji i niektórych uprawnieniach pracowników (Dz.U. z 2022 r. poz. 318), ustawa z 16.12.2016 r. o zasadach zarządzania mieniem państwowym (Dz.U. z 2021 r. poz. 1933), ustawa z 11.04.2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz.U. z 2022 r. poz. 461). Dopiero zestawienie przepisów Prawa restrukturyzacyjnego z powyższymi aktami prawnymi daje rzeczywisty obraz następstw otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, a jednocześnie pozwala na ocenę, czy mechanizmy te, z poszanowaniem słusznych interesów dłużnika restrukturyzowanego i jego wierzycieli, gwarantują prawidłowy przebieg postępowania restrukturyzacyjnego.

Dokonując powyższej analizy, w rozdziale pierwszym przedstawiono podstawowe pojęcia Prawa restrukturyzacyjnego, jego naczelne zasady, jak również przesłanki otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego. Rozdział ten kończy się wyjaśnieniem charakteru postanowienia o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego. W rozdziale drugim omówiono zagadnienie prawa właściwego dla określenia skutków otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego. W tym kontekście odwołano się zarówno do przepisów Prawa restrukturyzacyjnego, jak i przepisów unijnych. Analizę ubogacono licznymi orzeczeniami Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. W rozdziale trzecim omówiono skutki otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego co do osoby dłużnika, jak również jego reprezentantów. Uwzględniono tu wpływ postępowania restrukturyzacyjnego na dalsze istnienie dłużnika, jego firmę, pełnomocnictwa i prokury, jak również wskazano obowiązki osobiste, które ciążą na dłużniku. Ponadto w tej części opracowania zwrócono uwagę na skutki otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego dla osób będących reprezentantami dłużnika, które ujawniają się najczęściej w kontekście ewentualnej odpowiedzialności za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości. W rozdziale czwartym omówiono skutki otwarcia postępowania co do majątku dłużnika. Podkreślono wyodrębnienie masy układowej (sanacyjnej) oraz jej skład. Rozdział piąty poświęcono wpływowi otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego na zarząd mieniem dłużnika. Niezależnie od wprowadzonych w tym zakresie co do dłużnika ograniczeń, szczególną uwagę poświęcono sytuacji dłużnika pozostającego w ustroju małżeńskiej wspólności ustawowej. Rozdział szósty dotyczy skutków otwarcia postępowania dla zobowiązań dłużnika i zabezpieczeń rzeczowych. Rozdział ten jest najobszerniejszy w całym opracowaniu. Dokonanie jednak jego podziału na mniejsze jednostki redakcyjne nie było uzasadnione, albowiem zakłócałoby logiczną konstrukcję pracy. Poza tym zakres tej części opracowania dowodzi, że otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego przede wszystkim rzutuje właśnie na zobowiązania dłużnika. W rozdziale tym omówiono znaczenie otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego dla stosunków zobowiązaniowych, w których dłużnik pozostaje zarówno w kontekście treści umów, jak również wykonywania zobowiązań, w tym zastępczego poprzez dokonanie potrącenia. Rozdział siódmy dotyczy wpływu otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego na postępowania cywilne, w tym przed sądami polubownymi, postępowania administracyjne, postępowania sądowoadministracyjne, postępowania egzekucyjne i zabezpieczające prowadzone z udziałem restrukturyzowanego dłużnika. Opracowanie zamyka podsumowanie.

Przy opracowywaniu rozprawy korzystano przede wszystkim z dogmatycznej metody badawczej. Ze względu na przedmiot zainteresowania punktem wyjścia dla wszelkich rozważań były przepisy ustawy – Prawo restrukturyzacyjne według stanu prawnego na dzień 1.05.2022 r. Jak już jednak wyżej zaznaczono, uwzględniono również ustawy regulujące zagadnienia szczególne. Ponadto analizę wzbogacono orzecznictwem sądowym, zapadłym jednak w znacznej mierze na gruncie postępowania upadłościowego, ewentualnie dawnego postępowania układowego, pod warunkiem wszak, że zachowywało ono aktualność w kontekście postępowania restrukturyzacyjnego.