Zembrzuski Tadeusz, Skarga kasacyjna. Dostępność w postępowaniu cywilnym

Podmioty poszukujące ochrony prawnej na drodze sądowej dążą do uzyskania orzeczenia, czyli wyposażonego w przymus państwowy aktu jurysdykcyjnego organu władzy. Obywatele oczekują sprawiedliwego osądzenia sporu, dokonanego na podstawie poznanych faktów, i prawidłowego zastosowania norm prawa materialnego i procesowego. Wydanie trafnego rozstrzygnięcia, bazującego na obowiązujących przepisach prawa i zgodnych z prawdą ustaleniach faktycznych jest głównym celem rozpoznania sprawy cywilnej . Stosowanie prawa jest jednak skomplikowanym, złożonym i wieloaspektowym zjawiskiem. Wydanie orzeczenia, będące ukoronowaniem, kulminacyjnym punktem procesu, któremu służą wszystkie czynności dokonywane przez podmioty procesu cywilnego , zagrożone jest ryzykiem popełnienia błędów. Występowanie różnego rodzaju uchybień wynikających z ułomności ludzkiej natury, jak również ze złej woli, jest bowiem nieuchronne. Głównymi przyczynami wadliwości orzeczeń są błędy w rozumowaniu, zarówno występujące na płaszczyźnie prawnej albo faktycznej, jak również błędy w postępowaniu. Rozbieżności są także efektem nie zawsze pożądanej różnorodności w zakresie wykładni i stosowania prawa . Systemy prawne wszystkich cywilizowanych państw muszą zakładać możliwość popełniania błędów przez sędziów i poszukiwać odpowiednich środków zaradczych . Istnieje zatem potrzeba, a nawet konieczność zapewnienia obywatelom prawa do podważania błędnych i nietrafnych rozstrzygnięć. Uznaje się, że powinnością państwa jest zapewnienie, aby „wyroki niesprawiedliwe wydawane nie były, a wydane nie mogły się utrzymać” . Korygowaniu orzeczeń oraz usuwaniu nieprawidłowości pojawiających się w trakcie rozpoznawania spraw cywilnych służy system środków prawnych. Umożliwia on zwalczanie wadliwych sądowych aktów decyzyjnych, które oddziałują na sferę prawną podmiotów prawa cywilnego, dotyczą ich praw i obowiązków. Za pomocą dostępnych środków strony postępowania cywilnego zmierzają do uzyskania odmiennego orzeczenia, zgodnego z ich żądaniami i oczekiwaniami. W ramach tego dążenia zasadnie wyróżnia się dwa aspekty - bezpośredni cel, polegający na dążeniu do obalenia zaskarżonego orzeczenia, oraz bardziej dla strony istotny cel pośredni, dotyczący samego rozstrzygnięcia merytorycznego w sprawie . Wiąże się to z ideą wydania słusznego orzeczenia (sententia iusta), która zawsze przyświecała prawu procesowemu i stanowi przedmiot wielu szczegółowych norm, służących jej realizacji . Jak stwierdził A. Miączyński, „orzekanie nie ma być [...] loterią, w której na skutek szczęśliwego przypadku możemy czasem trafić na słuszne rozstrzygnięcie, ale jest najważniejszą czynnością sądu w postępowaniu cywilnym” . Zapewnienie słuszności (trafności) wydawanych przez sądy wyroków od dawna uznawane jest za „pierwszy i najważniejszy wymóg, któremu powinien odpowiadać proces cywilny” .

Szeroko rozumiany dostęp do wymiaru sprawiedliwości służy osiągnięciu dwóch podstawowych celów systemu prawnego, tj. umożliwieniu podmiotom ochrony ich praw oraz rozwiązywaniu zaistniałych sporów pod nadzorem organów państwa. Problematyka ta jest wyjątkowo bogata i wielowątkowa, podlegała także znamiennej ewolucji . Stanowi ona przedmiot zainteresowania nie tylko nauki prawa, ale także socjologii, ekonomii, politologii i psychologii . Niniejsza publikacja ogranicza się do analizy aspektów prawnych dostępu do sądu z perspektywy postępowania cywilnego. Poświęcona jest ocenie mechanizmów służących ograniczeniu liczby skarg kasacyjnych rozpoznawanych przez Sąd Najwyższy. Konieczne jest bowiem zakreślenie granic, w ramach których możliwe jest żądanie przeprowadzenia korekty orzeczenia sądu drugiej instancji za pomocą tego środka zaskarżenia.

Ograniczanie dostępności środków zaskarżenia stanowi istotny i ważny problem ustrojowo-proceduralny. Negatywnym aspektem istnienia środków zaskarżenia jest wydłużenie czasu trwania postępowania, co jest związane z przeprowadzeniem kontroli i rozpoznaniem spraw przez sądy wyższego szczebla. Ogromny wzrost liczby sporów w sprawach cywilnych w sposób widoczny wydłużył czas między założeniem sprawy cywilnej a uzyskaniem zaspokojenia . Zjawisko przewlekłości postępowania, zwłaszcza od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, należy do najbardziej palących problemów, z którymi musi się zmierzyć wymiar sprawiedliwości. Współczesne ustawodawstwa charakteryzuje zatem tendencja do ograniczania możliwości zaskarżania orzeczeń, zwłaszcza przed sądami najwyższej instancji. Unormowanie problematyki zaskarżania orzeczeń sądowych powinno zatem stanowić odpowiedni kompromis między dążeniem do „zapewnienia jak najbardziej trafnego i wszechstronnie sprawdzonego rozstrzygnięcia spornej sprawy cywilnej oraz tendencją do jak najszybszego ostatecznego rozstrzygnięcia tej sprawy” .

Korekcie wszystkich merytorycznych orzeczeń wydawanych przez sądy służy umiejscowiona na drugim szczeblu instancji apelacja. Natomiast skarga kasacyjna, funkcjonująca jako nadzwyczajny środek zaskarżenia, służy już innym celom. Stoi ona przede wszystkim na straży interesu publicznego, zorientowana jest na problematykę ogólnospołeczną, ma wpływ na obraz i funkcjonowanie prawa w społeczeństwie. Umożliwia ona Sądowi Najwyższemu ujednolicanie interpretacji przepisów prawnych, które w coraz większym stopniu i zakresie regulują stosunki społeczne. Skarga kasacyjna jest również instytucją mającą oddziaływać na jurysprudencję oraz prawo pozytywne i pobudzać ich rozwój. Osiąganie wskazanych celów wymaga jednak funkcjonowania istotnych ograniczeń w możliwości korzystania przez obywateli z tego środka zaskarżenia.

Analiza dostępu do Sądu Najwyższego oraz przedstawienie charakteru skargi kasacyjnej będzie służyć wykazaniu prawdziwości tezy, że instytucja ta służy przede wszystkim polemice co do sposobu właściwego stosowania i wykładni prawa, nie powinna być natomiast postrzegana jako kolejna instancja umożliwiająca prezentowanie przez strony własnych stanowisk i poglądów w sprawie. Uwzględnianie w pierwszej kolejności potrzeb i ochrony wartości wymiaru sprawiedliwości nie może jednak prowadzić do odgrodzenia obywateli, poszukujących ochrony prawnej, od Sądu Najwyższego. Interes prywatny również w pewnym zakresie musi być brany pod uwagę. Skarga kasacyjna jest środkiem dostępnym dla stron toczącego się sporu, a zatem przeprowadzenie postępowania uzależnione jest od wniesienia skargi przez uprawniony podmiot. Jedynie w ograniczonym zakresie legitymacja do złożenia skargi kasacyjnej przyznana została także organom utożsamianym z ochroną interesu publicznego.

Na potrzeby niniejszej pracy pojęcie „dostęp” rozumiane jest szeroko. Dostępność jest warunkiem koniecznym skuteczności. Obejmuje ona nie tylko dopuszczalność skargi kasacyjnej, czyli problematykę przesłanek umożliwiających wniesienie tego środka zaskarżenia, których brak prowadzi do jego odrzucenia. Jako ograniczenie w dostępie będzie traktowana również selekcja skarg do rozpoznania dokonywana na etapie tzw. przedsądu kasacyjnego. Innymi słowy, przedmiotem zainteresowania są w niniejszej publikacji wszystkie mechanizmy i wymagania, którym musi sprostać skarżący, wnosząc skargę kasacyjną. Skuteczne wniesienie skargi uzależnione jest bowiem od wielu czynników, które będą przedmiotem analizy i refleksji. Analizie poddano ograniczenia, które uniemożliwiają doprowadzenie do pożądanego przez stronę skutku procesowego, jakim jest merytoryczne rozpoznanie skargi kasacyjnej oraz uchylenie bądź zmiana zaskarżonego orzeczenia sądu drugiej instancji.

Celem niniejszej publikacji jest uporządkowanie wymagań regulujących dostępność skargi kasacyjnej w postępowaniu cywilnym, ich usystematyzowanie, jak również próba udzielenia odpowiedzi na występujące w praktyce wątpliwości i rozbieżności. Problematyka ograniczeń i wyłączeń w korzystaniu ze środka zaskarżenia powinna być czytelna, jasna i wolna od kontrowersji. Niektóre głoszone wcześniej poglądy wymagają weryfikacji i nowego spojrzenia ze względu na jakościową zmianę charakteru skargi kasacyjnej, wprowadzoną nowelizacją Kodeksu postępowania cywilnego z 22 grudnia 2004 r. . Analizę konkretnych instytucji - głównie od strony praktycznej - przeprowadzono w celu wykazania konieczności istnienia takich ograniczeń i mechanizmów, aby w jak największym stopniu mogły być osiągnięte podstawowe cele i funkcje Sądu Najwyższego, jakimi są dążenie do ujednolicania orzecznictwa, sprawowanie nadzoru judykacyjnego oraz wpływanie na rozwój prawa.

Należy podkreślić, że mimo ogromnego znaczenia praktycznego, jak również znacznego zainteresowania problematyką środków zaskarżenia, dorobek nauki polskiej w zakresie praktycznej refleksji nad istotą i charakterem skargi kasacyjnej pozostaje wciąż niezadowalający. Problematykę kasacji, będącej jeszcze zwyczajnym środkiem odwoławczym, podjęto w kilku opracowaniach monograficznych. Należy wymienić publikacje T. Erecińskiego , T. Wiśniewskiego , B. Bladowskiego , K. Kołakowskiego oraz M. Michalskiej . Spośród wymienionych monografii jedynie ta ostatnia w całości poświęcona została skardze kasacyjnej. W związku z postępującą ewolucją systemu środków zaskarżenia, jak również - mającą kluczowe znaczenie - likwidacją systemu trójinstancyjnego i nadaniem skardze kasacyjnej nadzwyczajnego charakteru rozważania zaprezentowane w tych publikacjach w pewnej mierze musiały ulec dezaktualizacji.

Niniejsze opracowanie przygotowano na podstawie wydanej w 2008 r. publikacji zatytułowanej „Dostępność skargi kasacyjnej w procesie cywilnym” . Poprzednie wydanie zostało zmodyfikowane, zaktualizowane i rozszerzone. Publikacja zawiera szczegółowe omówienie złożonej problematyki mechanizmów ograniczeń w dostępie do Sądu Najwyższego, tj. okoliczności i wymagań, które muszą być spełnione w celu doprowadzenia do dokonania merytorycznej kontroli orzeczeń sądów drugiej instancji przez sąd kasacyjny. Zawarto refleksje odnoszące się nie tylko do procesu, jako zasadniczego trybu postępowania rozpoznawczego, ale także do postępowania nieprocesowego, egzekucyjnego oraz prawa upadłościowego i naprawczego.

Na przełomie ostatnich lat instytucja skargi kasacyjnej podlegała znaczącym przeobrażeniom, zarówno z perspektywy teorii prawa, jak i praktyki. Inaczej należy postrzegać jej istotę i umiejscowienie z perspektywy prowadzonego przed sądami powszechnymi postępowania w sprawie. Ewoluuje nie tylko interpretacja poszczególnych rozwiązań ustawowych, lecz również zmienia się sposób oceny i podejścia do instytucji skargi kasacyjnej w kontekście podstawowych uprawnień i obowiązków podmiotów prawa cywilnego, które przedstawiają swe sprawy pod osąd organów wymiaru sprawiedliwości. Zmienia się zapatrywanie na problematykę formalizmu postępowania kasacyjnego, które doprowadziło do utworzenia nieznanych wcześniej konstrukcji prawnych. Na kształt oraz postrzeganie skargi kasacyjnej w istotny sposób wpłynęło w ostatnim czasie zarówno orzecznictwo Sądu Najwyższego, jak i Trybunału Konstytucyjnego.

Należy odnotować rozwój dorobku doktryny w zakresie nadzwyczajnych środków zaskarżenia w postępowaniu cywilnym. W dalszym ciągu problematyka skargi kasacyjnej wywołuje jednak rozbieżności, wątpliwości i trudności interpretacyjne. Bywa przedmiotem nieporozumień, pomyłek i kontrowersji, które przekładają się nie tylko na wzmożoną dyskusję o charakterze teoretycznym i naukowym, ale także na rozstrzygnięcia w konkretnych sprawach cywilnych, w których strony zmierzają do weryfikacji prawomocnych rozstrzygnięć za pomocą przedmiotowego, nadzwyczajnego środka zaskarżenia.

Monografia została podzielona na sześć rozdziałów. Rozdział I zawiera ogólną charakterystykę skargi kasacyjnej. Przedstawiono w nim podstawowe założenia systemu kasacyjnego, jak również ewolucję środków zaskarżenia w prawie polskim. Na tym tle poczyniono uwagi dotyczące umiejscowienia skargi kasacyjnej w systemie środków prawnych po przekształceniu jej w nadzwyczajny środek zaskarżenia i wyłączeniu z toku instancji.

Rozważania zawarte w rozdziale II mają na celu podkreślenie znaczenia wprowadzania ograniczeń w dostępie do skargi kasacyjnej. Wskazano ich związek z funkcjami Sądu Najwyższego i celami postępowania kasacyjnego. Ograniczenia te poddano analizie z perspektywy praw strony i zasad postępowania cywilnego, jak również uregulowań prawnych i tendencji w Europie. Nawiązano do rozwiązań przyjętych w prawie francuskim, włoskim, hiszpańskim, niemieckim, austriackim, słoweńskim, litewskim i angielskim.

Rozdział III został poświęcony problematyce dopuszczalności skargi kasacyjnej sensu stricto, czyli związanej z jej przysługiwaniem. Poruszono w nim kwestię istnienia orzeczenia, jak również interesu prawnego. Następnie omówiono legitymację do wniesienia skargi kasacyjnej. Analizie poddano także problematykę zaskarżalności orzeczenia skargą kasacyjną oraz omówiono ograniczenia ratione materiae i ratione valoris. Zamieszczono rozważania związane z terminowością wniesienia skargi. Tematykę tę zamykają uwagi dotyczące dostępności skargi kasacyjnej w innych rodzajach postępowania cywilnego.

Ograniczenia związane z prawidłowością wniesienia skargi kasacyjnej, wpływające na jej dopuszczalność, zostały omówione w rozdziale IV. W pierwszej kolejności przedstawiono zagadnienie formalizmu postępowania kasacyjnego z podkreśleniem wyodrębnionych przez ustawodawcę wymagań konstrukcyjnych i formalnych. Zasygnalizowano też problem wniesienia skargi w języku urzędowym. Następnie - ze względu ich na kluczowe znaczenie dla postępowania kasacyjnego - omówione zostały ograniczenia związane z wymaganiem oparcia skargi kasacyjnej na określonych podstawach. W dalszej kolejności analizie poddano instytucję bezwzględnego przymusu adwokacko-radcowskiego. Na koniec poruszono problematykę kosztów postępowania kasacyjnego.

Rozdział V został poświęcony instytucji przedsądu, tj. kontrowersyjnego i nieraz krytykowanego mechanizmu ograniczającego dostęp do Sądu Najwyższego w wyniku selekcjonowania dopuszczalnych skarg kasacyjnych pod kątem celowości przyjęcia ich do merytorycznego rozpoznania.

Celem rozważań przedstawionych w rozdziale VI jest dokonanie oceny charakteru dostępu do Sądu Najwyższego. Służy temu ocena poszczególnych instytucji regulujących dostępność skargi kasacyjnej z perspektywy funkcji Sądu Najwyższego, jak również hierarchizacja obowiązujących mechanizmów.

W niniejszej monografii uwzględniono stan prawny, literaturę i orzecznictwo na dzień 1 marca 2011 roku.