Deryng Anna, Rzecznik Praw Obywatelskich jako wnioskodawca w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym

„Każdy Rzecznik Praw Obywatelskich (ombudsman) jeśli chce dobrze wykonywać swe zadania, musi przede wszystkim sprzeciwiać się władzy (głównie rządowi i ministrom, ale wcale i nie tylko!) i to tak mocno i głośno, jak to tylko możliwe, czasami przegrywa, czasami wygrywa – jak to w życiu. Ale ombudsman «rozumiejący sytuację» i lubiany przez rząd byłby po prostu – proszę mi darować – zaprzeczeniem własnego sensu. W normalnie funkcjonującym państwie każdy organ ma swoją rolę do odegrania. Zatem proszę – tak jak zatytułowała swe pamiętniki jedna z wielkich śpiewaczek, Frida Leider – oto stosunkowo wierny zapis roli, jaką wyznaczono właśnie mnie do odegrania” .

Urząd ombudsmana występujący w Polsce pod nazwą Rzecznika Praw Obywatelskich (dalej: RPO, Rzecznik, polski ombudsman) w trakcie swojego funkcjonowania mocno wkomponował się w krajobraz polskiej demokracji oraz ugruntował swoje istnienie w świadomości obywateli. Obecnie nie ulega już wątpliwości, że instytucja ta jest potrzebna – po prostu ważna – i stanowi trudny do zakwestionowania element polskiej demokracji. Przeciwnych głosów nie słychać i szczęśliwie nie ma nawet na ten temat mowy. Patrząc na statystyki „przerobionych” przypadków, na pewno utwierdzimy się w przekonaniu o konieczności istnienia w naszym kraju tego typu urzędu. Istnieje wszak wiele dróg, prawnych mechanizmów i środków zapewniających jednostce ochronę jej praw i wolności, czyli osiągnięcie słusznego rozstrzygnięcia . Standardem jest więc występowanie np. instytucji kontroli zgodności prawa z Konstytucją (sądów konstytucyjnych) czy sądów, do kompetencji których należy np. kontrola legalności decyzji administracyjnych . A jednak zagwarantowanie obywatelowi możliwości zwrócenia się do Rzecznika eliminuje istotną lukę w obywatelskiej ochronie prawnej. Przykładowo A. Zoll wyraził pogląd, że „również w demokratycznym państwie prawa – a taki w każdym razie system staramy się budować – pozostaje wiele pracy dla Rzecznika Praw Obywatelskich. Przede wszystkim trzeba zdać sobie sprawę z tego, że samo powołanie tej instytucji – przypomnę w 1987 r. , a więc jeszcze przed zasadniczymi zmianami ustrojowymi – już świadczyło o zasadniczej zmianie filozofii. Oznacza po prostu to, że są bardzo wyraźne granice władzy państwowej w stosunku do praw człowieka. (... Rzecznik Praw Obywatelskich ma pokazywać, czy gwarancje wolności i praw są rzeczywiście wypełniane, czy organy państwa przestrzegają przyrodzonych wolności i praw człowieka. Ma on też kontrolować działalność sądownictwa, występować do Trybunału Konstytucyjnego, ażeby wyeliminować z porządku prawnego złe ustawy, które wiążą sądy. (...) instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich szczególnie dzisiaj jest bardzo ważna. Jeżeli dzisiaj Rzecznik Praw Obywatelskich ma występować w obronie praw, to nie przed pracodawcą, którym jest państwo, tylko w obronie praw pracowniczych, przeciwko właśnie dużym organom gospodarczym, właścicielom supermarketów, gdyż jest wiele nadużyć prawa pracy. (...) Rzecznik nie jest kontra organom państwa, ale często wzmocnieniem działalności państwa w likwidowaniu zagrożeń praw i obywateli pochodzących z innych źródeł”.

Od momentu powołania nastąpiła jednak dość istotna ewolucja i rozwój tej instytucji. Ewolucja ta była wynikiem nie tylko zmian otaczającej rzeczywistości oraz zmian prawa. Sama ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich z dnia 15 lipca 1987 r. była kilkakrotnie nowelizowana. Dopiero w 1989 r. Rzecznik Praw Obywatelskich został wymieniony w przepisach rangi konstytucyjnej. Ewolucja tego urzędu była również w ogromnej mierze efektem wpływu, jaki osobowość każdego z Rzeczników wywarła na ten urząd i sposób jego funkcjonowania. Myślę, że wśród elementów sprzyjających popularności Rzecznika Praw Obywatelskich należy wymienić także swego rodzaju medialność samych ombudsmanów. Przykładowo portrety prasowe Ewy Łętowskiej i Tadeusza Zielińskiego pokazują, że były to postacie, których cechy charakteru i zaangażowanie w działalność publiczną potrafiły przyciągnąć uwagę opinii społecznej. Przypomnę, że Rzecznikiem Praw Obywatelskich I kadencji (1987–1992) była Ewa Łętowska, Rzecznikiem II kadencji (1992–1996) – Tadeusz Zieliński, Rzecznikiem III kadencji (1996–2000) – Adam Zieliński, Rzecznikiem IV kadencji (2000–2006) – Andrzej Zoll, Rzecznikiem V kadencji (2006–10 kwietnia 2010 r.) – Janusz Kochanowski . Obecnie Rzecznikiem Praw Obywatelskich VI kadencji (od dnia 10 czerwca 2010 r.) jest Irena Lipowicz .

Należy podkreślić, że działania Rzecznika Praw Obywatelskich ściśle skierowane są na potrzeby przeciętnego człowieka, ma chronić go przed biurokratyzmem, znieczulicą i formalizmem, a także – jak to określił M. Safjan – „przed bezdusznym «kafkowskim» światem prawa, który może przecież stać się również rzeczywistością demokratycznego państwa prawa i tworzyć dla jednostki zaporę nie do przebycia. Rzecznik – osoba publiczna, funkcjonujący w ramach demokratycznych struktur państwa, ma zarazem przed tym państwem bronić i zapewnić jednostce zwyczajny, nie poddany formalnym rygorom tryb ochrony. Bo jeżeli system prawa pozytywnego wyraża i gwarantuje zasady demokratycznego państwa prawnego, to jednak nie jest on per se gwarantem absolutnym i doskonałym. System ten tylko wtedy może pełnić swoją rolę, jeżeli towarzyszy mu nadrzędna idea słuszności i sprawiedliwości”. Rzecznik zobowiązany jest do czuwania, aby wolności i prawa człowieka i obywatela, zwłaszcza we wrażliwych społecznie obszarach, były odpowiednio chronione i wypełniane właściwą treścią, a nie czysto formalne. Fundamentalne znaczenie ma zatem fakt, że polski ombudsman ujawniania przyczyny powstawania luk i niedoskonałości w istniejącym stanie gwarancji ochrony praw i wolności obywatelskich oraz wskazuje kierunki jego doskonalenia .

Jak słusznie zauważyła E. Łętowska : „Główną dewizą Rzecznika – skopiowaną zresztą z doświadczeń innych urzędów ombudsmańskich – jest myśl «zachowaj się właściwie wobec obywatela mającego prawo do rzetelnego potraktowania, zgodnego z europejskim wzorem prawa, właściwym dla demokratycznego państwa prawa». Nie jest natomiast, i to nigdzie na świecie, zadaniem ombudsmana działanie typu «interweniuję, bo jestem dobrym wujaszkiem dla mego protegowanego, albowiem bardzo czegoś chce»”.

Celem niniejszej książki jest przedstawienie, że Rzecznik Praw Obywatelskich należy do grona jednego z najbardziej aktywnych (czy wręcz najaktywniejszych) wnioskodawców w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym. Pragnę ponadto wykazać, że Rzecznik Praw Obywatelskich skutecznie oddziałuje w kierunku („na rzecz”) umacniania prawa odpowiadającego wymogom demokratycznego państwa prawnego przez występowanie do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami w sprawie stwierdzenia zgodności aktów normatywnych z Konstytucją. Postępując konsekwentnie, wypada nawet postawić tezę, że Rzecznik Praw Obywatelskich poprzez swoje działania na linii Rzecznik – Trybunał wnosi istotny wkład w określenie zasad tworzenia prawa odpowiadającego wymogom demokratycznego państwa prawnego; powołuje szczegółowe zasady demokratycznego państwa prawnego w obszarze ochrony i gwarancji praw i wolności jednostki; urzeczywistnia uniwersalne standardy w zakresie ochrony praw człowieka oraz wskazuje normatywny kształt konstytucyjnych praw i wolności w związku i w kontekście swojej właściwości.

Dokonując analizy podjętego problemu badawczego, skoncentrowałam się wyłącznie na najmocniejszym ze środków proceduralnych stojących do dyspozycji Rzecznika Praw Obywatelskich, a mianowicie prawie do zwracania się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami o dokonanie abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności norm prawnych . Treść art. 16 ust. 2 pkt 2 ustawy o RPO stanowi powtórzenie art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji RP w zakresie dotyczącym polskiego ombudsmana. Rzecznik stosownie do treści powołanych powyżej przepisów Konstytucji może kierować do Trybunału Konstytucyjnego wnioski w sprawach:

Konstytucja polska przyjmuje w art. 191 ust. 1 pkt 1 zasadę, że Rzecznik Praw Obywatelskich jest uprawniony do występowania do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami w sprawie abstrakcyjnej kontroli norm. Przepis ten sugeruje zatem, że polski ombudsman, składając wniosek do TK, jest inicjatorem postępowania (działa jako wnioskodawca).

W realizacji założonych celów opracowania dokonałam analizy wybranych wniosków wniesionych przez Rzecznika Praw Obywatelskich i rozpoznanych przez Trybunał Konstytucyjny, a także przeglądu określonych zasad konstytucyjnych, o przestrzeganie których najczęściej w omawianych wnioskach upominał się Rzecznik Praw Obywatelskich. W konsekwencji głównym problemem niniejszego opracowania jest próba odpowiedzi na następujące pytania:

Podjęcie próby rozwiązania postawionego wyżej problemu badawczego zostało zweryfikowane przez wskazanie efektów działań RPO w dwóch obszarach tematycznych:

Istotnym powodem podjęcia powyższego tematu stało się również zbadanie:

W tym kontekście uzasadnione jest pokazanie, z jednej strony, jak szerokie są możliwości działania polskiego ombudsmana, a z drugiej – jak liczne sprawy nie mieszczą się w kompetencjach RPO i należy je kierować do odpowiednich organów i instytucji, zamiast absorbować nimi Rzecznika. To bogactwo spostrzeżeń i poglądów prawnych, jakie Rzecznik Praw Obywatelskich zawarł we wnioskach do Trybunału Konstytucyjnego, poddać można analizie na różnych płaszczyznach. Przede wszystkim dokonam tu rozważań z punktu widzenia ich wkładu w określenie zarówno zasad tworzenia prawa odpowiadającego wymogom demokratycznego państwa prawnego, jak i wypracowania na gruncie polskiej ustawy zasadniczej modelu ochrony praw i wolności. Na takiej płaszczyźnie objawił się też związek demokratycznego państwa prawnego z wieloma konstytucyjnymi prawami i wolnościami jednostki. Pozwoliło to na wykazanie, że w takiej właśnie relacji (wspólnej) przepisy Konstytucji RP były powoływane we wnioskach RPO. Nie było moim zamierzeniem przedstawianie szerokiego katalogu konstytucyjnych wolności i praw jednostki, jaki wynika z poglądów RPO w rozpatrywanych sprawach. Dlatego też katalog tych zasad nie jest z pewnością wyczerpujący. Skoncentrowałam się wyłącznie na wybranych prawach, wolnościach i obowiązkach człowieka.

Inną przyczyną podjęcia badań stał się brak całościowego opracowania na temat wzajemnej relacji Rzecznik Praw Obywatelskich – Trybunał Konstytucyjny w obszarze abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności norm prawnych. Zazwyczaj bowiem oddzielano od siebie te dwa zagadnienia i analizowano je odrębnie. Publikacje z reguły dotyczyły jedynie pewnego zakresu działalności polskiego Rzecznika i funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego, w tym konkretnej jego kompetencji. Niemniej jednak, analiza zadań tych dwóch instytucji ewidentnie wskazuje, że mają one wpisaną w zakres swoich zadań ochronę praw i wolności. Można więc uznać, że działalność polskiego ombudsmana w tym stosunkowo wąskim zakresie nie została kompleksowo zaprezentowana w polskiej literaturze nauk prawnych. Zauważyć przy tym należy, że próbą bardziej całościowego ujęcia działalności Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce jest opracowanie J. Świątkiewicza, Rzecznik Praw Obywatelskich w polskim systemie prawnym , które ma jednak charakter popularnonaukowy. Autor przekazał w niej bowiem nie tylko swoją znakomitą wiedzę prawniczą o omawianej instytucji, ale zawarł wielką dozę osobistego doświadczenia jako osoby piastującej przez kilka lat urząd Zastępcy Rzecznika Praw Obywatelskich (1995–2006) . Nadto należy również wspomnieć o publikacji I. Malinowskiej, Rzecznik Praw Obywatelskich w systemie ochrony praw i wolności w Polsce oraz zbiorowym opracowaniu L. Garlickiego, Rzecznik Praw Obywatelskich , w zakresie dotyczącym tematyki polskiego Rzecznika Praw Obywatelskich. Warto także pamiętać o pracy A. Domańskiej, Pozycja ustrojowo-prawna Rzecznika Praw Obywatelskich .

Książka została podzielona na pięć części, w których realizowane są założone kolejne cząstkowe zamierzenia badawcze.

Rozdział I stanowi teoretyczną podbudowę dalszych rozważań. W części pierwszej przedstawiono problematykę kształtowania się instytucji ombudsmana w świecie współczesnym, ze szczególnym zwróceniem uwagi na definicję ombudsmana, przyjętą typologię instytucji ombudsmana jako stałego elementu systemu ochrony praw i wolności zarówno w kraju, jak i poza jego granicami. Omówiona została także geneza i ewolucja polskiego Rzecznika Praw Obywatelskich, miejsce i znaczenie przepisów o RPO w systematyce Konstytucji polskiej, a także status prawnoustrojowy Rzecznika i zakres przysługujących mu kompetencji. Uwzględnienie powyższych elementów stworzyło kompleksowy obraz instytucji polskiego Rzecznika Praw Obywatelskich w świetle pozycji prawnej ombudsmanów i przysługujących im kompetencji w innych państwach. Pozwoliło także na wskazanie miejsca Rzecznika Praw Obywatelskich w systemie ochrony praw i wolności w Polsce.

Rozdział II został poświęcony analizie procedury występowania przez Rzecznika Praw Obywatelskich do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami w sprawie stwierdzenia zgodności aktów normatywnych z Konstytucją RP. Punktem odniesienia dla wspomnianej już kwestii jest art. 16 ust. 2 pkt 2 ustawy o RPO, stanowiący powtórzenie art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji RP w zakresie dotyczącym Rzecznika Praw Obywatelskich, przepisy ustawy o TK (tj. art. 31, art. 32 i art. 66) odnoszące się do podstawowych zasad działania RPO oraz reguł postępowania Trybunału Konstytucyjnego w przedmiocie abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności norm prawnych oraz postanowienia Regulaminu Trybunału Konstytucyjnego, w szczególności działu III „Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym” w zakresie dotyczącym wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich. Celem tego rozdziału jest również odpowiedź na pytanie, kiedy Rzecznik Praw Obywatelskich jako upoważniony wnioskodawca podejmuje decyzję o złożeniu wniosku do Trybunału Konstytucyjnego oraz jakie są elementy składowe wniosku RPO, ze szczególnym zwróceniem uwagi na zasadę skargowości w procedurze kontroli norm prawnych. Nadto przedstawiono, jaka jest skuteczność działań Rzecznika Praw Obywatelskich w zakresie ochrony praw i wolności jednostki w porównaniu z innymi podmiotami posiadającymi legitymację ogólną.

Prace badawcze pozwoliły także na wskazanie ścisłej współpracy RPO i TK w obszarze ochrony praw wolnościowych w Polsce. Określenie przedmiotu analizy niniejszego rozdziału umożliwiło pominięcie w opracowaniu zagadnień o charakterze historycznym dotyczących m.in. powstania mechanizmów sądowej kontroli konstytucyjności prawa i modeli kompetencji sądów konstytucyjnych oraz sytuacji prawnej ich członków. Zagadnienia te z całą pewnością zasługują na odrębne opracowanie przez historyków prawa, a pewnie i doktryn politycznych. Wykraczają jednak znacznie poza przedmiot niniejszej książki. Stąd też umieściłam w niej jedynie historyczne ogólne uwagi dotyczące genezy i istoty kontroli konstytucyjności prawa, również w Polsce mające jedynie charakter koniecznych objaśnień dla zrozumienia kontekstu podjętego tematu oraz tez o charakterze stricte teoretycznym.

Rozdział III dotyczy zasady demokratycznego państwa prawnego oraz standardów z niej wynikających w ujęciu Rzecznika Praw Obywatelskich. Celem tego rozdziału jest wykazanie, że w toku wykonywania ustawowych kompetencji Rzecznik Praw Obywatelskich określił podstawowe zasady demokratycznego państwa prawnego, które uznał za doniosłe w procesie ochrony praw człowieka i obywatela. Rozważania koncentrują się wyłącznie na zasadach szczegółowych, pochodnych, które dotyczą standardów stanowienia prawa w związku i w kontekście właściwości Rzecznika Praw Obywatelskich. Dlatego też katalog tych zasad nie jest z pewnością wyczerpujący. Niemniej wydaje się celowe i społecznie uzasadnione przedstawienie względnie całościowej koncepcji demokratycznego państwa prawnego w takim kształcie, jaki wynika z poglądów Rzecznika Praw Obywatelskich w rozpatrywanych sprawach.

Rozdział IV bazuje na analizie wybranych wniosków RPO złożonych do TK w procedurze abstrakcyjnej kontroli norm prawnych i orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego wydanych w następstwie wniosku Rzecznika. Obejmuje przegląd wybranych spraw, które trafiły do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich i z których każda zawiera w sobie „jakiś” element: poszanowania godności ludzkiej, proporcjonalności, równości i zakazu dyskryminacji oraz sprawiedliwości społecznej. W konsekwencji przedstawiono analizę konkretnych zagadnień problemowych, jakie powstały na gruncie stosowania owych przewodnich zasad konstytucyjnych przez Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce w kontekście rozpatrywanych spraw. Celowość badań wyrażona zostanie przez bogactwo różnorodności tematyki spraw podejmowanych przez Rzecznika.

Analiza ta poprzedzona została ogólnymi rozważaniami na temat istoty poszczególnych przewodnich zasad konstytucyjnych. Po każdym punkcie niniejszego rozdziału przedstawione zostały własne wnioski badawcze dotyczące tzw. „rzecznikowskiej” koncepcji przewodnich zasad konstytucyjnych.

Rozdział V, podobnie jak część czwarta, pracy bazuje na analizie wybranych wniosków RPO złożonych do TK w przedmiocie abstrakcyjnej kontroli norm prawnych i orzecznictwa TK w tym zakresie. Rozważania koncentrują się na funkcjonowaniu tychże zasad, tj. wolności sumienia i wyznania, wolności zgromadzeń oraz wolności działalności gospodarczej, jak również obowiązku ponoszenia ciężarów publicznych w praktyce konstytucyjnej Rzecznika Praw Obywatelskich „stojącego na straży wolności i praw człowieka i obywatela”. W tym celu zwrócono szczególną uwagę na dwie kwestie.

Po pierwsze, przedstawiono te postanowienia ustawy zasadniczej, które w najbardziej istotnym stopniu gwarantują indywidualną wolność w sprawach religijnych w Polsce, tj. art. 53; regulują kwestię wolności pokojowych zgromadzeń, tj. art. 57 ustawy zasadniczej; determinują system gospodarowania w Polsce, tj. art. 20 i 22 Konstytucji RP oraz formułują obowiązek ponoszenia ciężarów publicznych i świadczeń publicznych, w tym podatków na terytorium RP, tj. art. 84 ustawy zasadniczej.

Po drugie, dokonano analizy wybranych spraw rzecznikowskich z punktu widzenia omawianych zagadnień konstytucyjnych. Prowadzone badania pozwoliły na wykazanie: po pierwsze – jaka koncepcja wolności sumienia i wyznania „przebija się” z wniosków RPO; po drugie – w jaki sposób i w jakim zakresie RPO przestrzega wolności pokojowych zgromadzeń; po trzecie – jakie rozumienie wolności gospodarowania prezentuje Rzecznik oraz po czwarte – jaka jest rola RPO w przestrzeganiu konstytucyjnego obowiązku ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków na terytorium RP. Po każdym punkcie niniejszego rozdziału przedstawione zostały własne wnioski badawcze.

Książkę wieńczy zakończenie, w którym na podstawie przeprowadzonych badań i wysnutych wniosków cząstkowych została podjęta próba podsumowania i łącznej generalnej oceny działalności Rzecznika Praw Obywatelskich jako upoważnionego wnioskodawcy w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym (w relacji na linii Rzecznik Praw Obywatelskich – Trybunał Konstytucyjny).

W opracowaniu zastosowałam metodę dogmatycznoprawną. Gruntowna analiza orzecznictwa sądowego uprawnia mnie do wskazania, że w książce opierałam się także na metodzie empirycznej. W pracy wykorzystałam różnorodne techniki badawcze, do których należała przede wszystkim analiza tekstów literatury specjalistycznej z zakresu prawa, w tym w szczególności prawa konstytucyjnego, analiza wybranych wniosków Rzecznika Praw Obywatelskich w przedmiocie abstrakcyjnej kontroli norm prawnych, wybranych orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego oraz analiza treści aktów prawnych i innych dokumentów tematycznie związanych z omawianym zagadnieniem. W opracowaniu starałam się dotrzeć do większości dostępnych materiałów i publikacji dotyczących problematyki Rzecznika Praw Obywatelskich i Trybunału Konstytucyjnego, jak również korzystałam z wielu cennych rad i wskazówek. Opracowanie uwzględnia materiał „orzeczniczy” RPO za okres od 1 stycznia 1988 r. do 31 grudnia 2011 r.

Warto zauważyć, że niniejsza książka dotyczy omówienia działania organu, które nie jest często podejmowane w literaturze prawniczej przedmiotu. Pomimo ugruntowania się tej ważnej instytucji ustrojowej w systemie prawnym RP oraz w życiu społecznym, literatura na jej temat jest nadal bardzo skromna.

Mając świadomość, że mimo dołożonych starań nie udało mi się wyeliminować wszystkich usterek i niedociągnięć w tym opracowaniu, pozwalam sobie jednak wyrazić nadzieję, iż będzie ono istotnym uzupełnieniem polskiej literatury prawniczej poświęconej problematyce funkcjonowania Rzecznika Praw Obywatelskich oraz Trybunału Konstytucyjnego, zwłaszcza w kontekście mechanizmów przestrzegania praw człowieka.

Książka została przygotowana do druku na podstawie rozprawy doktorskiej pod tym samym tytułem, której publiczna obrona miała miejsce na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego w dniu 26 listopada 2012 r.

Chciałabym w tym miejscu wyrazić wdzięczność i serdeczne podziękowanie Pani Profesor dr hab. Małgorzacie Masternak-Kubiak za życzliwą opiekę promotorską nad rozprawą doktorską oraz nieocenioną pomoc. Dziękuję także Recenzentom rozprawy w przewodzie doktorskim: Panu Profesorowi dr. hab. Bogusławowi Banaszakowi oraz Panu Profesorowi dr. hab. Markowi Zubikowi – za trud przygotowania recenzji oraz wiele cennych rad i wskazówek.

Wyrażam najserdeczniejsze podziękowania Panu Profesorowi dr. hab. Krzysztofowi Skotnickiemu za uwagi do rękopisu niniejszej książki, które znacząco wpłynęły na jej ostateczny kształt. Pamiętam również o pracownikach Katedry Prawa Konstytucyjnego Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, w której stworzono mi warunki do pracy naukowej oraz za życzliwą pomoc naukową. Na ostateczny kształ pracy duży wpływ miały również moje rozmowy i dyskusje z osobami od lat zainteresowanymi problematyką orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, które miałam okazję poznać podczas praktyki zawodowej w Biurze Trybunału Konstytucyjnego w Warszawie. Pragnę w szczególności podziękować dyrektorowi Zespołu Orzecznictwa i Studiów w Biurze Trybunału Konstytucyjnego Panu Kamilowi Zaradkiewiczowi oraz Pani Profesor dr hab. Sławomirze Wronkowskiej-Jaśkiewicz, których cenne uwagi skłoniły mnie do zweryfikowania niektórych jej tez i założeń.