Pisarczyk Łukasz, Ryzyko pracodawcy

Ryzyko i niepewność towarzyszą praktycznie każdej aktywności człowieka, powodując lęk i poczucie zagrożenia. Skłania to ludzi do poszukiwania różnych form zabezpieczenia i ochrony, w tym tworzenia większych społeczności, w ramach których łatwiej jest przeciwdziałać niebezpieczeństwom i realizować wspólne cele. W ten sposób powstają wspólnoty rodzinne, terytorialne, wreszcie kształtuje się instytucja państwa . Nie ulega wątpliwości, że jednostka szuka w zbiorowości i instytucjach życia społecznego przede wszystkim stabilizacji i poczucia bezpieczeństwa, które pozwolą rozwinąć i wykorzystać indywidualny potencjał. W rezultacie "ostatecznym jego [tj. państwa - Ł.P.] celem nie jest panowanie, utrzymywanie ludzi w strachu i narzucanie im prawa, lecz przeciwnie, oswobodzenie każdego ze strachu, aby żył w jak największym bezpieczeństwie, tzn. aby zachował w pełni swe prawo naturalne do istnienia i działania bez szkody dla innych (...). A zatem celem państwa jest w gruncie rzeczy wolność" . Poczucie zagrożenia w sposób szczególny wzrasta w okresach przełomu i końca epok, gdy kształtuje się nowa rzeczywistość społeczna i gospodarcza, a ludzie starają się ponownie określić system wartości, na którym będą budować wspólnotę. Grozi to kryzysem struktur społecznych, prowadzącym do stanu anomii, a w rezultacie również zjawisk niepożądanych z punktu widzenia ładu społecznego. Dlatego państwo powinno dążyć do reintegracji, podejmując działania, które wspierają jednostkę i budzą w niej poczucie przynależności grupowej oraz solidarności opartej na zróżnicowaniu ról społecznych i wzajemnym uzupełnianiu się . Działania te mogą przybierać różną formę, odnosząc się do poszczególnych instytucji życia społecznego i gospodarczego, w tym również stosunków prawnych, regulujących wymianę dóbr i usług w społeczeństwie.

We współczesnym społeczeństwie postindustrialnym, wobec słabnącej roli rodziny, erozji więzi lokalnych i społecznych oraz postępującej atomizacji społeczeństw, to właśnie w sferze największej aktywności człowieka - na rynku wymiany dóbr i usług - należy poszukiwać sposobów zabezpieczenia sytuacji jednostki. Aby tak się stało, konieczne jest jednak odpowiednie ukształtowanie treści stosunków zobowiązaniowych, które, odzwierciedlając zróżnicowaną pozycję i możliwości stron, będą gwarantować stabilizację stronie słabszej. Dążąc do harmonijnego ukształtowania stosunków społecznych, ustawodawca musi liczyć się z istotnym zróżnicowaniem sytuacji oraz możliwościami uczestników rynku. Czynnikami wpływającymi na kształt przyjmowanych rozwiązań powinny być w szczególności istniejące między poszczególnymi podmiotami dysproporcje majątkowe, które do pewnego stopnia stanowią naturalną konsekwencję koncentracji kapitału oraz dążeń do zwiększenia efektywności procesów gospodarczych, a także zasadnicze zróżnicowanie potencjału poszczególnych członków społeczności, z których część wykazuje się inicjatywą, przedsiębiorczością i skłonnością do podejmowania ryzyka, dla innych natomiast wystarczające jest jedynie zabezpieczenie podstaw egzystencji . Te różnice musi odzwierciedlać treść stosunku pracy, ukształtowana na zasadzie swoistej asymetrii w poziomie praw i obowiązków pracownika oraz pracodawcy. Dotyczy to również położenia stron wobec konsekwencji zakłóceń czy też niepowodzenia ich wspólnego przedsięwzięcia. Dążenie do silniejszego obciążenia pracodawcy konsekwencjami tych zdarzeń stanowi podstawę formułowania zasady ryzyka pracodawcy.

Problem ryzyka pracodawcy jest obecny w literaturze prawa pracy od dziesięcioleci . Zagadnienie to nie było jednak dotychczas przedmiotem kompleksowej analizy, a pojawiające się opracowania albo dotyczyły wybranych aspektów ryzyka , albo miały z założenia charakter ogólny, prezentując jedynie podstawowe założenia oraz najważniejsze regulacje składające się na analizowaną instytucję. Dlatego pierwszym zadaniem badawczym jest uporządkowanie materiału normatywnego oraz dorobku doktryny i orzecznictwa, które dotyczą problemu ryzyka pracodawcy, tak aby w sposób syntetyczny wyjaśnić samo pojęcie, przedstawić instrumenty prawne, za pomocą których ustawodawca obciąża ryzykiem pracodawcę lub pozwala ponoszone ryzyko łagodzić, a w konsekwencji - również odnieść się do przyjmowanej tradycyjnie klasyfikacji ryzyk. Ważna wydaje się wreszcie odpowiedź na pytanie o charakter prawny ryzyka pracodawcy, które jest traktowane jako cecha stosunku pracy, lecz również zasada prawa pracy.

Praca ma również drugi zasadniczy cel, związany z oceną rozwiązań decydujących o rozkładzie ryzyka w prawie polskim. Znaczna część przepisów kształtujących obecnie ryzyko pracodawcy powstawała bowiem przed rozpoczęciem przemian ustrojowych w 1989 r., a pewne zmiany, które ustawodawca wprowadził w ostatnich latach, nie zmieniły w zasadniczy sposób położenia stron stosunku pracy. Nie ulega wątpliwości, że źródłem i podstawowym uzasadnieniem ryzyka pracodawcy była w przeszłości i pozostaje nadal, stanowiąca konsekwencję określonego podziału pracy społecznej, nierówność położenia stron stosunku pracy, znajdująca odzwierciedlenie przede wszystkim w szeroko rozumianym podporządkowaniu pracownika pracodawcy. Z drugiej strony, zarówno zakres samego podporządkowania, jak też inne uwarunkowania procesu pracy uległy zasadniczym zmianom wobec nowych wyzwań, przed jakimi od kilku dziesięcioleci stają poszczególne społeczeństwa. Wyzwania te wiążą się z globalizacją gospodarki, kształtowaniem się opartego na wiedzy i usługach społeczeństwa postindustrialnego, nowymi sposobami organizacji i wykonywania pracy, a w krajach Europy Środkowo-Wschodniej dodatkowo z trwającą jeszcze transformacją ustrojową - przejściem od socjalistycznej gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej i społeczeństwa liberalnego, które eksponuje autonomię i sferę wolności jednostki. Towarzyszy temu nadzieja na podniesienie poziomu i jakości życia, który w poszczególnych częściach kontynentu był bardzo zróżnicowany. Nowa rzeczywistość każe w nowy sposób spojrzeć na rolę stosunku pracy i sposoby ochrony pracownika. W rezultacie powstaje pytanie, w jakim zakresie i w jaki sposób ryzyko pracodawcy - jeden z symboli pracy podporządkowanej - powinno być kształtowane w warunkach gospodarki rynkowej oraz w opartym na wiedzy społeczeństwie informacyjnym, w którym zarówno sam proces pracy, jak i jego zewnętrzne uwarunkowania przechodzą zasadnicze zmiany.

Odpowiedź na tak postawione pytanie ma niewątpliwie charakter wielopłaszczyznowy, wiążąc się z uwarunkowaniami gospodarczymi, społecznymi, psychologicznymi, potrzebami jednostki czy wreszcie przyjętą w danym społeczeństwie wizją kształtowania ładu społecznego. Prawniczy charakter pracy w pewien sposób ogranicza materiał badawczy, którym w naturalny sposób stają się przede wszystkim, wskazujące na przyjmowany system wartości, normy programowe zawarte w aktach prawa międzynarodowego oraz Konstytucji RP, a także szczegółowe rozwiązania, które w prawie polskim oraz w systemach prawnych państw obcych decydują o rozkładzie ryzyka towarzyszącego realizacji stosunku pracy. Metoda dogmatyczna będzie wykorzystywana w pracy przede wszystkim jako instrument pozwalający określić kształt obecnej regulacji. Zasadniczym celem opracowania nie jest natomiast przedstawienie szczegółowej analizy wszystkich rozwiązań prawnych zaliczanych do sfery ryzyka pracodawcy. Prowadziłoby to nadmiernej rozbudowy pracy, utrudniając realizację podstawowego celu, jakim jest próba syntetycznego przedstawienia zebranego materiału. Wyeksponowane będą normy o charakterze podstawowym dla badanej instytucji, pozostałe przepisy będą natomiast traktowane jako materiał badawczy, stanowiący podstawę formułowania pewnych wniosków o charakterze ogólnym. W pewnym zakresie uzasadnione wydaje się również wykorzystanie metody historycznej, dzięki której możliwe będzie odtworzenie genezy obowiązujących rozwiązań, a w szczególności wskazanie tych aspektów regulacji, które mogą być uznane za charakterystyczne dla innej formacji ustrojowej.

W niniejszym opracowaniu istotne są badania prawnoporównawcze, które mają ukazać współczesne tendencje w zakresie kształtowania ryzyka pracodawcy, a pośrednio również możliwe kierunki rozwoju polskiej regulacji. Biorąc pod uwagę złożoność i wielowątkowość analizowanej problematyki, trudno byłoby poprzestać na wyborze kilku, nawet najbardziej reprezentatywnych i istotnych obcych systemów prawnych. Taka metoda może okazać się pomocna w przypadku, gdy przedmiotem badań jest jedna instytucja prawna, w ramach której można mówić o spójności konstrukcyjnej i jednolitości aksjologicznej. Przydatność analizy jedynie wybranych systemów prawnych maleje, gdy przedmiotem równoległych badań są różne instytucje prawne, w odniesieniu do których geograficzny układ podobieństw i różnic może okazać się bardzo niejednolity. Dochodzi do tego większa dynamika zmian prawnych oraz poszukiwanie rozwiązań, nowatorskich, odpowiadających potrzebom współczesnej gospodarki i wprowadzanych często w krajach, które tradycyjnie nie były postrzegane jako źródło inspiracji dla innych ustawodawstw. Rezygnacja z analizy tych rozwiązań, lub przynajmniej opisu materiału normatywnego, ograniczałaby możliwości realizacji celów badawczych, utrudniając ocenę obecnej polskiej regulacji oraz formułowanie wniosków de lege ferenda. Dlatego praca odwołuje się do szerszej bazy prawno-porównawczej, co w założeniu ma zwiększyć szanse na wskazanie rozwiązań odpowiednich z punktu widzenia potrzeb oraz możliwości rozwojowych prawa polskiego . Natężenie elementów prawnoporównawczych będzie zróżnicowane. Metoda prawnoporównawcza zostanie wykorzystana w większym stopniu w przypadku tych instytucji, które w prawie polskim budzą wątpliwości lub stały się dyskusyjne w wyniku dokonujących się zmian społeczno-gospodarczych.

Naturalny punkt odniesienia, ze względu na podobieństwo w zakresie realizowanych celów i uznawanych wartości, stanowią rozwiązania przyjmowane w państwach członkowskich Wspólnoty , ze szczególnym uwzględnieniem tych krajów, w których, ze względu na nieprzerwane istnienie demokratycznego systemu politycznego oraz wolnego rynku w całym okresie powojennym, kształtowanie się określonego modelu zatrudnienia miało charakter naturalnej ewolucji. Na plan pierwszy wysuwają się oczywiście te systemy prawne, które miały zasadniczy wpływ na kształt rozwiązań przyjmowanych w innych krajach europejskich, w tym również w Polsce . Jeżeli chodzi o rozwiązania przyjmowane w nowych krajach członkowskich UE (a częściowo również w innych krajach postsocjalistycznych), ich prezentacja będzie miała na celu przede wszystkim ukazanie specyfiki zmian dokonujących się okresie transformacji ustrojowej, eksponując pewne szczególne cechy ryzyka pracodawcy w Europie Środkowo-Wschodniej. Ewentualne odwołania do konstrukcji prawnych pojawiających się w krajach nienależących do UE, będą wykorzystywane w przypadkach szczególnie uzasadnionych jako przykłady rozwiązań alternatywnych wobec socjalnego modelu Wspólnoty albo jako przykłady konstrukcji nowatorskich, mogących stanowić ciekawą propozycję uregulowania wybranych aspektów ryzyka kontraktowego w przyszłości. Uzupełnieniem głównego wątku analizy będą odwołania do formułowanych w innych dziedzinach nauki - socjologii, psychologii czy ekonomii - poglądów na temat roli stosunku pracy w kształtowaniu ładu społecznego wobec rosnącego poziomu ryzyka występowania zdarzeń, które, zakłócając wymianę dóbr i usług, stwarzają zagrożenie dla sytuacji jednostki. Tak określony materiał badawczy ma pomóc w odpowiedzi na pytanie o zakres, w jakim ryzyko towarzyszące procesowi zatrudnienia powinien ponosić pracodawca, w jakim natomiast powinno ono obciążać samych pracowników lub być przejmowane przez podmioty zewnętrzne, jak choćby instytucje ubezpieczeniowe.

Ze względu na cele opracowania analiza dogmatyczna oraz prawnoporównawcza będą skoncentrowane na umownych stosunkach pracy, które pozostają zasadniczą formą zatrudnienia w gospodarce. Pewne odwołania do specyficznych cech pozaumownych stosunków pracy, zwłaszcza stosunku pracy z mianowania, będą miały na celu przede wszystkim ukazanie różnic, które wymusza szczególny charakter zatrudnienia. Poza podstawowym nurtem rozważań pozostaną również spółdzielcze stosunki pracy. Ich specyfika, polegająca na połączeniu statusu pracowniczego z uprawnieniami właścicielskimi, powoduje, że zasady zatrudniania członków spółdzielni pracy muszą zostać ukształtowane w sposób odmienny niż osób pozostających w stanie zasadniczej zależności ekonomicznej od pracodawcy. Rozwiązania charakteryzujące spółdzielczy stosunek pracy będą w rezultacie wykorzystywane jedynie w celach porównawczych. Należy również podkreślić, że praca koncentruje się na ryzyku, jakie ponosi pracodawca w ramach stosunków pracy, abstrahując od obciążeń związanych z innymi aspektami jego aktywności. A zatem tytuł "Ryzyko pracodawcy" należy rozumieć jako ryzyko ponoszone przez pracodawcę w związku z zatrudnianiem pracowników w ramach umownych stosunków pracy.

Pewien wyjątek stanowią rozważania dotyczące zatrudnienia tymczasowego, gdzie ryzyko zakłóceń procesu pracy będzie rozpatrywane nie tylko w kontekście sytuacji pracownika tymczasowego oraz agencji pracy tymczasowej, która występuje w charakterze formalnego pracodawcy, lecz również w odniesieniu do pracodawcy użytkownika, który, faktycznie korzystając ze świadczonej pracy, przejmuje część praw i obowiązków pracodawcy.

Należy przy tym podkreślić, że przedmiotem opracowania jest instytucja ryzyka pracodawcy w prawie polskim - jej obecny kształt i perspektywy rozwojowe. Cele opracowania nie mogłyby jednak zostać osiągnięte bez przedstawienia szerszego kontekstu obecnej regulacji - cech procesu pracy, a także rozwiązań przyjmowanych w prawie międzynarodowym oraz w innych systemach prawnych. Dlatego omówienie i ocena polskich rozwiązań są poprzedzone przedstawieniem społeczno-gospodarczych uwarunkowań poszczególnych przejawów ryzyka oraz wprowadzeniem prawnoporównawczym. W badaniach na plan pierwszy wysuwa się analiza sytuacji pracodawców prowadzących działalność gospodarczą, którzy w sposób szczególny narażeni są na obciążenie wszystkimi przejawami ryzyka, w tym zwłaszcza konsekwencjami nieosiągnięcia celów, dla których stosunek pracy został nawiązany. Ich sytuację, ze względu na znaczenie dla transformacji społeczno-gospodarczej, można przy tym uznać za decydującą dla oceny obowiązujących przepisów. Stąd rozważania dotyczące właśnie tej grupy pracodawców odgrywać będą rolę wiodącą.

Sformułowane cele - w tym budowa aparatu pojęciowego oraz systematyzacja problematyki ryzyka pracodawcy, a także ocena istniejących rozwiązań i próba formułowania wniosków na przyszłość - w istotny sposób wpływają na strukturę pracy, która omawia pojęcie i konstrukcję ryzyka pracodawcy, prezentuje wynikający z aktów prawa międzynarodowego oraz Konstytucji RP system wartości uznawanych przez wspólnotę międzynarodową oraz polskiego ustawodawcę, a wreszcie analizuje poszczególne przejawy ryzyka (tj. ryzyko nieosiągnięcia celów stosunków pracy, ryzyko niedostępności pracy, ryzyko płacowe oraz ryzyko szkody), ukazując obecny stan prawny, jego przyczyny i skutki oraz dostrzegalne tendencje rozwojowe w ramach różnych instytucji prawnych, które składają się na ryzyko pracodawcy. Rozważania te mają stanowić podstawę oceny obecnej regulacji oraz formułowania wniosków de lege ferenda.

Ryzyko pracodawcy jest niewątpliwie jedną z myśli przewodnich prawa pracy, konstrukcją, która eksponuje odrębności i specyficzne cechy tej gałęzi prawa. Ryzyko pracodawcy jest przy tym zjawiskiem niezwykle złożonym, które w mniejszym lub większym stopniu wiąże się z prawie wszystkimi instytucjami prawa pracy. Dlatego zadanie polegające na kompleksowym przedstawieniu instytucji ryzyka pracodawcy wydaje się niezwykle atrakcyjne od strony naukowej, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę zmiany, jakie w ostatnich dziesięcioleciach dokonują się w życiu gospodarczym i społecznym. Jednocześnie jednak jest to zadanie bardzo trudne, wymagające odwołania się do rozległego i niejednolitego materiału badawczego, zmuszające do wielowątkowej analizy, a nawet do poszukiwania inspiracji w innych systemach prawnych. Dlatego chciałbym niezwykle serdecznie podziękować wszystkim tym, którzy wspierali mnie w przygotowaniu tej książki, przyczynili się do jej powstania i wpłynęli na jej ostateczny kształt.

Od samego początku wielkim zwolennikiem pomysłu opracowania poświęconego ryzyku pracodawcy był Pan Profesor Zbigniew Salwa, którego poglądy i sugestie miały decydujący wpływ na podjęcie badań, ich przedmiot oraz kierunki poszukiwań. Pan Profesor nie tylko służył radą, lecz również wspierał w momentach, gdy pojawiały się wątpliwości. Trudno wreszcie przecenić znaczenie uwag, które podczas spotkań poświęconych kolejnym fragmentom opracowania zgłaszali profesorowie, pracownicy i doktoranci Katedry Prawa Pracy i Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego. Swoje podziękowania kieruję zwłaszcza do Pani Profesor Małgorzaty Gersdorf, Pana Profesora Ludwika Florka, Pana Profesora Krzysztofa Rączki oraz Pana Doktora Jacka Skoczyńskiego, których wskazówki w znacznym stopniu zadecydowały o strukturze opracowania i jego treści. W sposób szczególny pragnę podziękować Panu Profesorowi Walerianowi Sanetrze, który był autorem recenzji wydawniczej i którego uwagi w bardzo istotny sposób wpłynęły na ostateczny kształt tekstu, skłaniając do ponownego przemyślenia i rewizji niektórych, formułowanych wcześniej, poglądów.

Wyjątkową rolę w przygotowaniu pracy odegrała moja Żona, z którą dyskutowałem wszystkie pojawiające się problemy i wątpliwości. Bez jej zaangażowania i wsparcia książka ta nie powstałaby. Jej książkę tę dedykuję.