Czerederecka Alicja, Rozwód a rywalizacja o opiekę nad dziećmi

Zainteresowanie, jakim cieszyło się pierwsze wydanie książki, stosunkowo szybko wyczerpany nakład i związane z tym trudności dostępu do niej sprawiły, że wydawnictwo zwróciło się do mnie z propozycją jej wznowienia. Ponieważ jednak od chwili jej wydania upłynęło dziewięć lat, wymagała uważnego przejrzenia i aktualizacji niektórych treści. Psychologia (także sądowa) jest nauką młodą, ale szybko się rozwijającą. Zaostrzyły się wymogi dotyczące diagnozy psychologicznej. Pojawiły się nowe, znaczące pozycje dotyczące wielu omawianych tu zagadnień, zaszły też zmiany w przepisach prawnych dotyczących problematyki rodzinnej i opiekuńczej, zdezaktualizowały się niektóre terminy, inne nabrały nieco innego znaczenia. Także moje poglądy (a mam nadzieję, że również zasoby wiedzy) uległy pewnym modyfikacjom. Wszystko to wymagało uwzględnienia w tekście oddawanym na nowo do rąk osób zainteresowanych tematem.

Jak gwałtowne zmiany zachodzą w obrazie polskiej rodziny i jak bardzo zbliża się ona pod względem sposobu funkcjonowania do modelu rodziny zachodnioeuropejskiej, widać najlepiej, gdy czyta się po upływie niepełnej dekady podrozdział rozdziału I poświęcony tej tematyce. Coraz częściej młodzi ludzie, zwłaszcza podejmujący życie rodzinne (niekoniecznie sformalizowane), mieszkają samodzielnie, dziadkowie stają się coraz mniej znaczącymi osobami w życiu wnuków, coraz aktywniej oboje rodzice uczestniczą w wychowaniu dzieci, a po rozstaniu zabiegają o bezpośredni udział w ich codziennym życiu. Nierzadkim wyzwaniem stają się rodziny wielokulturowe, LGBT itd. Jednocześnie usztywniają się postawy konserwatywne, demonstracje sprzeciwu wobec „odrzucania tradycyjnych wzorów polskiej rodziny” i braku tolerancji dla odmienności. Pokonałam jednak pokusę poszerzania tego podrozdziału o te wątki, ograniczając się do kosmetycznych zmian z dwóch powodów: kierunek tych zmian został już zarysowany, a badania własne rodzin rywalizujących o opiekę nad dziećmi zrelacjonowane w drugiej części książki, chociaż oddawały istotę głównych przemian, były osadzone na ich początkowym etapie.

W parze z transformacjami obyczajowymi, indywidualizmem i świadomością własnych uprawnień idzie zmiana postaw dotyczących autorytetu sądu i biegłych wydających opinie. W ostatnich latach orzeczenia sądu, dowody, które były w nich wykorzystywane, a także postawy prezentowane przez konkretnych biegłych dostarczających dowody z opinii i samych sędziów dość powszechnie poddawane są krytyce rodziców zaangażowanych w sprawy dotyczące uregulowania władzy rodzicielskiej i kontaktów z dziećmi po rozstaniu. Zmieniają się także – w odpowiedzi na przemiany obyczajowe i oczekiwania społeczne – regulacje prawne dotyczące problematyki rodzinnej i opiekuńczej.

W rozdziale II, który wymagał największych modyfikacji w stosunku do tekstu zamieszczonego w pierwszym wydaniu książki, opisane zostały te przepisy, które mają znaczenie dla sytuacji konfliktu rodzicielskiego. Położyłam w nich nacisk na kierunek zachodzących zmian formalnoprawnych, co wymagało przedstawienia zarówno zarysu stanu obowiązującego na początku XXI w. (w okresie prowadzenia badań psychologicznych relacjonowanych w tej książce), jak i istotnych nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 2008 i 2015 r. Starałam się powoływać wyłącznie na komentarze autorytetów z zakresu prawa, chociaż w kilku miejscach pozwoliłam sobie na osobiste refleksje dotyczące tego, w jaki sposób funkcjonujące przepisy i kierunek wprowadzanych zmian przekładają się na sytuację psychologiczną rodziny, możliwości zapewnienia jej pomocy specjalistycznej oraz jakie z tego wynikają zobowiązania, ograniczenia i możliwości dla biegłych psychologów. Rozdział ten zapewne okaże się mało użyteczny dla prawników, mam jednak nadzieję, że pozwoli uporządkować podstawową wiedzę przydatną biegłym psychologom i innym specjalistom zajmującym się rodziną uwikłaną w kontekst prawny. Pragnę w tym miejscu wyrazić szczególnie serdeczne podziękowania sędziemu Sądu Najwyższego w stanie spoczynku Bronisławowi Czechowi oraz prof. Markowi Andrzejewskiemu za cenne uwagi do tego rozdziału.

Rozdział III w części poświęconej zaburzeniom relacji między rodzicami i dziećmi poszerzony został o badania dotyczące problemu alienacji rodzicielskiej, które były prowadzone w ostatnich latach. Pomimo że zostały one przedstawione w obszernym rozdziale innej książki , uznałam, że ze względu na poważne kontrowersje wokół tego tematu i często kierowane przez sąd w tezach dowodowych pytania o PAS (syndrom R.A. Gardnera) wymaga on aktualizacji i rozwinięcia także w tym miejscu. Opisałam również inne zjawisko, określone przez B. Garbera terminem „dziecko kameleon”.

Rozdział IV, poświęcony kompetencjom wychowawczym rodziców, wymagał modyfikacji opisu z perspektywy prawniczej oraz w odniesieniu do współpracy w ocenianiu tych umiejętności pomiędzy prawnikami a psychologami, których ocena jest potrzebna w każdym wypadku rozstrzygania o władzy rodzicielskiej i kontaktach z dzieckiem. Ten rozdział został uzupełniony o współczesny stan wiedzy na temat warunków rozważania opieki (pieczy) naprzemiennej oraz potencjalnych korzyści i zagrożeń z nią związanych.

Rozdział V został uzupełniony o informacje dotyczące metod badania osobowości wprowadzonych w Polsce w ostatnich latach, a przydatnych do badania kompetencji wychowawczych.

Do części drugiej pracy, stanowiącej opis własnych badań dotyczących zależności między dyspozycjami psychicznymi rodziców a behawioralnymi wskaźnikami kompetencji wychowawczych, wprowadzono tylko poprawki kosmetyczne oraz nieliczne nowe komentarze.

Alicja Czerederecka

Oddawana do rąk Czytelników książka stanowi próbę uzupełnienia znaczącej luki w literaturze specjalistycznej dotyczącej szczególnego zjawiska, jakim jest rywalizacja rodziców o uczestniczenie w opiece nad dziećmi po rozbiciu rodziny. Jest ono tym bardziej godne uwagi, że wraz ze zmianami społeczno-obyczajowymi można oczekiwać coraz większego zainteresowania obydwojga rodziców udziałem w wychowaniu dzieci w przypadku rozstania. Jednocześnie dotychczasowe doświadczenia wskazują, że brak porozumienia częściej prowadzi do nasilenia konfliktu, poczucia krzywdy i poszukiwania wsparcia w prowadzonej walce (m.in. przez rozwój organizacji broniących praw przedstawicieli poszczególnych płci) niż do poszukiwania rozwiązań kompromisowych. W ten sposób pozytywne aspekty tego zjawiska zawarte w autentycznym zainteresowaniu obojga rodziców aktywnym udziałem w opiece ustępują aspektom negatywnym: angażowaniu dzieci w konflikt z byłym partnerem, manipulowaniu nimi, stosowaniu wobec nich przemocy emocjonalnej. W tych okolicznościach dzieci, zamiast łatwiej zaadaptować się do zmienionych warunków wychowawczych, przeżywają nasilone poczucie destabilizacji, konflikt lojalności i czują się zmuszane do dokonywania wyboru pomiędzy dwiema najważniejszymi dla nich osobami. To prowadzi do zaburzeń w ich rozwoju psychicznym i do nieprawidłowej socjalizacji.

Warto zatem jak najdokładniej poznać i zbadać mechanizmy leżące u podstaw tych problemów, aby móc podejmować działania zapobiegawcze i korygujące. Przedmiotem mojego zainteresowania było ustalenie zależności pomiędzy dyspozycjami psychicznymi rodziców, którzy podejmują rywalizację o dzieci, a ich kompetencjami wychowawczymi. Szczególną uwagę poświęciłam roli, jaką odgrywają oddziaływania rodziców ukierunkowane na kształtowanie relacji dziecka z drugim opiekunem – byłym partnerem. Szukałam odpowiedzi na pytania, czy źródła tych zachowań tkwią w osobowości rodziców, czy mają raczej charakter sytuacyjny oraz jaki jest ich związek z kompetencjami wychowawczymi.

Te problemy stały się przedmiotem badań zreferowanych w książce. Wykorzystana metodologia jest efektem moich wieloletnich doświadczeń w pracy biegłego, wymagającej doboru jak najdokładniejszych i najbardziej miarodajnych narzędzi, które pozwoliłyby na podstawie krótkotrwałego kontaktu z rodziną ocenić kompetencje wychowawcze rodziców i zaproponować rozwiązanie sytuacji wychowawczej optymalne z punktu widzenia dobra dziecka. Warto podkreślić, że kierowanie się interesem dziecka, znacznie bardziej niż w jakichkolwiek innych obszarach, pokazuje ścisłą zgodność pomiędzy wymogami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (a w konsekwencji oczekiwaniami sędziego zlecającego wydanie opinii) i etyką zawodową psychologa, który tę opinię opracowuje.

Problemy badawcze, które sobie postawiłam, wywodzą się zatem bezpośrednio z praktyki. Badaną grupę stanowili rodzice, których kompetencje wychowawcze były oceniane w związku z wydawaniem opinii dotyczącej uregulowania opieki nad dziećmi na potrzeby sądu. Dlatego wnioski z przeprowadzonych badań obok walorów poznawczych mogą mieć istotne znaczenie praktyczne, zarówno dla psychologów pełniących funkcje biegłych, jak i tych, którzy zajmują się pomocą rodzinie: doradców, mediatorów i terapeutów.

Dla uzyskania większej przejrzystości i ułatwienia korzystania z tekstu pojęcia, które są definiowane lub szerzej omawiane, zostały zapisane pogrubionym drukiem.

Pierwsza część książki, obejmująca pięć rozdziałów, zawiera relację na temat podstawowych osiągnięć psychologii rodziny, wychowawczej oraz sądowej, a także nauk pokrewnych, do których odwoływałam się w prowadzonych badaniach. Zostały także omówione uregulowania prawne dotyczące sytuacji wychowawczej w rozbitej rodzinie w warunkach rywalizacji pomiędzy rodzicami o uczestniczenie w opiece nad dziećmi. Uwzględniłam także najnowsze zmiany w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym odnoszące się do wykonywania władzy rodzicielskiej, choć w okresie, kiedy prowadziłam badania, nie były one jeszcze wprowadzone.

W rozdziale I przedstawiłam definicję rodziny, jej strukturę i funkcje. Tej problematyce poświęcono bardzo dużo miejsca w literaturze socjologicznej i psychologicznej, toteż na potrzeby tej książki ograniczyłam się do zarysowania problemu. Jednocześnie z uwagi na znaczącą rolę zachodzących zmian społeczno-obyczajowych poświęciłam im odrębny podrozdział. Następnie opisałam najważniejsze ustalenia literatury przedmiotu dotyczące więzi uczuciowych w rodzinie oraz poglądy na temat roli płci opiekuna w wychowaniu dziecka.

Rozdział II poświęcony jest regulacjom prawnym, które musi uwzględniać psycholog, podejmując się wydawania psychologicznych opinii sądowych w sprawach dotyczących uregulowania opieki nad dziećmi. Obejmują one podstawowe prawa i obowiązki rodziców, wynikające z tego konsekwencje dla wykonywania przez nich władzy rodzicielskiej oraz kierowanie się nadrzędną zasadą dobra dziecka w rozpatrywaniu kwestii opiekuńczych. W tym rozdziale opisałam także najnowsze regulacje prawne z tego zakresu wprowadzone 13.06.2009 r.

Rozdział III dotyczy specyfiki funkcjonowania rodziny rozbitej. Rozpoczyna się on od wskazania przyczyn rozbicia rodziny, jego przejawów oraz warunków ułatwiających pokonywanie powstałego kryzysu. Dalej opisane zostały objawy, które w tych okolicznościach najczęściej pojawiają się u poszczególnych członków rodziny. W wypadku dzieci zwróciłam uwagę na zjawiska charakterystyczne dla kolejnych etapów rozwoju psychicznego. Następnie przedstawiłam zaburzenia wzajemnych relacji pomiędzy rodzicami i dziećmi oraz skutki angażowania dzieci w konflikt. W tym rozdziale szerzej zaprezentowałam budzącą wiele kontrowersji koncepcję R.A. Gardnera , a także badania własne z tego zakresu. Wskazałam także ważniejsze motywy, jakimi kierują się rodzice, podejmując starania o przejęcie opieki nad dziećmi, oraz zrelacjonowałam opisany przez Hirigoyern mechanizm molestowania moralnego.

Rozdział IV skupia się na podstawowych kwestiach dotyczących kompetencji wychowawczych rodziców. Opisałam w nim podstawowe założenia procesu wychowania w rodzinie oraz dokonałam przeglądu stylów i postaw wychowawczych rodziców. Przedstawiłam własną definicję kompetencji wychowawczych, a następnie zreferowałam poglądy teoretyków i praktyków na temat narzędzi psychologicznych przydatnych do ich oceny. Rozdział zamykają informacje o rozumieniu kompetencji wychowawczych w literaturze prawniczej.

Rozdział V stanowi relację z nielicznych dostępnych w literaturze psychologicznej informacji dotyczących diagnozowania osobowości rodziców na potrzeby opinii psychologicznych, dotyczących uregulowania opieki nad dziećmi. Rozdział ten otwierają definicje podstawowych pojęć związanych z badaniem osobowości, wykorzystywane w niniejszej pracy: osobowość, jej struktura i dynamika, dyspozycje psychiczne oraz dojrzałość psychiczna i społeczna. Przedstawiłam też własne spojrzenie na osobowość człowieka. Dalej omówione zostały badania dotyczące uwarunkowań osobowościowych rodziców oraz ich znaczenia dla rozwoju psychicznego dzieci. Szczególną uwagę poświęciłam opisowi dotychczasowych badań własnych z tego zakresu.

Druga część pracy obejmuje rozdziały od szóstego do dziesiątego referujące przeprowadzone badania. W rozdziale VI przedstawiłam metodę badań: cel pracy, pytania i hipotezy badawcze, operacjonalizację zmiennych, opis badanej grupy oraz zastosowanych narzędzi badawczych. Wyjaśniłam przyczyny wyboru testu Rorschacha jako narzędzia do badania dyspozycji psychicznych rodziców oraz opisałam podstawowe założenia testu i opracowany na tej podstawie model osobowości, w obrębie którego wyróżniłam pięć obszarów: podstawową strukturę psychiczną, procesy poznawcze, procesy emocjonalne, obraz własnej osoby oraz postawę wobec otoczenia. Wskazałam też, jakie miejsce w tym modelu zajmuje dojrzałość psychiczna i społeczna jednostki. Następnie opisałam szczegółowo skonstruowaną na potrzeby prowadzonych badań skalę do pomiaru behawioralnych wskaźników kompetencji wychowawczych. Trzy podstawowe kategorie kompetencji wychowawczych stanowią w niej: wykorzystanie przez rodziców własnych możliwości obiektywnych, stymulowanie rozwoju dzieci w poszczególnych obszarach funkcjonowania oraz sposoby realizowania celów wychowawczych. Czwarta kategoria, mierzona niezależnie, a wyodrębniona ze względu na szczególną rolę, jaką odgrywa w warunkach rywalizacji rodziców o udział w opiece nad dziećmi, to kształtowanie przez opiekuna relacji dziecka z drugim z rodziców. Zależności pomiędzy tymi czterema kategoriami zostały przedstawione w postaci modelu graficznego. W rozdziale tym zostały także opisane procedura badawcza oraz przebieg prowadzonych badań.

Rozdział VII zawiera szczegółową charakterystykę osobowości rodziców rywalizujących o powierzenie opieki nad dziećmi, ich kompetencji wychowawczych oraz kształtowania relacji dziecka z drugim opiekunem. Pokazuje ona, że badani reprezentują szczególną populację, wyróżniającą się nie tylko na tle innych rodziców, ale także na tle tych, których związek uległ rozpadowi.

Rozdział VIII omawia zależności uzyskane w przeprowadzonych badaniach. Zostały one przedstawione w czterech etapach. Pierwszy obejmuje opis relacji pomiędzy dyspozycjami psychicznymi rodziców a ich kompetencjami wychowawczymi zarówno na poziomie ogólnym, jak i w poszczególnych kategoriach i podkategoriach. Drugi etap stanowi analiza zależności pomiędzy dyspozycjami psychicznymi rodziców a kształtowaniem przez nich relacji dziecka z drugim opiekunem. Trzeci etap to przedstawienie korelacji pomiędzy kształtowaniem relacji dziecka z drugim opiekunem a kompetencjami wychowawczymi rodziców. Ostatni, czwarty etap obejmuje różnice między płciami w odniesieniu do dyspozycji psychicznych, kompetencji wychowawczych oraz przejawów kształtowania relacji dziecka z drugim opiekunem.

W rozdziale IX podsumowałam uzyskane wyniki i w ich kontekście ustosunkowałam się do postawionych hipotez badawczych. Szczególny nacisk położyłam na próbę rozróżnienia czynników pierwotnych, wtórnych oraz takich, których działanie nasila się przez sprzężenie zwrotne.

Ostatni rozdział X to wnioski końcowe, które stanowią konkluzje wypływające z uzyskanych wyników, próbę uporządkowania roli poszczególnych dyspozycji psychicznych, wskazanie kierunków dalszych badań dotyczących tej tematyki, a także wskazówki co do praktycznego wykorzystania zdobytych informacji.

* * * *

Oddając tę pracę do druku, pragnę wyrazić serdeczne podziękowania Pani Teresie Jaśkiewicz-Obydzińskiej i Panu prof. Krzysztofowi Gierowskiemu za zachętę do podjęcia badań i wsparcie udzielane w trakcie ich prowadzenia. Szczególne podziękowania należą się Paniom dr hab. Barbarze Szmigielskiej oraz dr hab. Marii Beisert za cenne rady i wskazówki, a także za zachętę do stworzenia książkowej wersji pracy.

Alicja Czerederecka