Witosz Antoni, Rozwiązanie i likwidacja spółek handlowych

Problematyka rozwiązania, zwłaszcza zaś likwidacji spółek handlowych, nie posiada w polskiej literaturze prawa spółek znaczących opracowań, które ujmowałyby ją zarówno w sposób syntetyczny, jak i w kontekście instytucji prawnych zawartych w innych aktach prawnych niż Kodeks spółek handlowych, które prowadzą właściwie do rozwiązania i likwidacji spółki handlowej. Z zasady są to uwagi o charakterze komentatorskim bądź opracowania podręcznikowe. Z tego też powodu rozważania w nich zawarte obejmują jedynie analizę i ocenę przyczyn rozwiązania oraz przebieg postępowania likwidacyjnego w odniesieniu do poszczególnych typów spółek w takim zakresie, w jakim regulacja tych dwóch instytucji znajduje swój wyraz w Kodeksie spółek handlowych.

Zagadnienie jest zaś interesujące i zasługuje na odrębne opracowanie z kilku innych powodów aniżeli jedynie dogmatyczna jego analiza, która nie niesie jednak za sobą wniosków de lege ferenda. Kodeks spółek handlowych dokonał bowiem dość daleko idącego zbliżenia konstrukcyjnego spółek osobowych i spółek kapitałowych. Zwłaszcza zasada swobody umów w spółkach osobowych pozwala ukształtować je niemalże w sposób identyczny z istotą i celem, dla jakich skonstruowano spółki kapitałowe. Natomiast regulacja rozwiązania i likwidacji spółek w Kodeksie spółek handlowych stanowi właściwie kontynuację regulacji zawartej w Kodeksie handlowym, co musi budzić istotne wątpliwości o przyczynę tego stanu rzeczy. Rodzi się bowiem pytanie, czy poprzednia i obecna regulacja wskazanych zagadnień ma optymalny i wystarczający charakter, czy też raczej jest ona wyrazem swego rodzaju oportunizmu ustawodawcy Kodeksu spółek handlowych, który na zasadzie automatyzmu przejął rozwiązania z Kodeksu handlowego.

Po pierwsze, brak więc syntetycznego ujęcia przyczyn rozwiązania i likwidacji spółek handlowych. Dotychczasowe opracowania i wypowiedzi komentatorskie zajmują się tym zagadnieniem odrębnie dla każdej ze spółek, taka jest bowiem systematyka Kodeksu spółek handlowych. Zasadne jednak wydaje się spojrzenie na zagadnienie w sposób syntetyczny i ustalenie pewnych wspólnych punktów bez względu na to, o jaki typ spółki w zakresie jej rozwiązania i likwidacji w regulacji kodeksowej chodzi.

Po drugie, dotychczasowe opracowania tej problematyki zdają się opierać swoją inspirację i uzasadnienie pewnych poglądów dotyczących rozwiązania i likwidacji spółek handlowych czynionych na gruncie Kodeksu handlowego, co wydaje się być przyjęciem nietrafnego założenia, że w tej problematyce nie nastąpiły żadne zasadnicze zmiany. Należy jednak wskazać, że aczkolwiek jednym z założeń legislacyjnych Kodeksu spółek handlowych była zasada kontynuacji, to jednak ustawodawca w Kodeksie spółek handlowych zerwał z tą zasadą, zwłaszcza w odniesieniu do spółek osobowych, w granicach przyjętych i podstawowych w tym zakresie konstrukcji obowiązujących w Kodeksie handlowym. Przepisy art. 8-10 k.s.h. są w tym zakresie przekonywające bez konieczności odsyłania czytelnika do doktryny prawa handlowego. Jednak brakuje analizy i refleksji, czy to zerwanie nie pociąga za sobą konieczności zrewidowania także pewnych konsekwencji wobec faktu przyjęcia normatywnej (nie tylko doktrynalnej) konstrukcji ułomnych osób prawnych (ustawowych podmiotów prawa) dla spółek osobowych.

Po trzecie, rodzi się pytanie, czy wobec daleko idącego zrównania ułomnych osób prawnych z osobami prawnymi na gruncie Kodeksu spółek handlowych (choć nie tylko tutaj) istnieje w dalszym ciągu potrzeba odrębnej regulacji, zwłaszcza likwidacji spółek z uwagi na ich osobowy bądź kapitałowy charakter, a także, czy uzasadnione jest odrębne jej uregulowanie dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej. W tym względzie wiele instytucji obydwu typów spółek kapitałowych wykazuje, jeżeli nie tożsamość, to daleko idącą zbieżność.

Po czwarte, powstaje istotna kwestia, czy wobec dość daleko idącej zmiany w zakresie regulacji upadłości nie są konieczne zmiany w Kodeksie spółek handlowych także w zakresie przyczyn rozwiązania, a tym samym likwidacji spółek handlowych. Zwłaszcza zaś powstaje pytanie, czy wobec płynności przechodzenia z upadłości mającej na celu likwidację majątku upadłego (dalej: „upadłość likwidacyjna”) w upadłość z możliwością zawarcia układu (dalej: „upadłość układowa”) nie należałoby uznać za celowe wprowadzenia także płynnego przechodzenia z likwidacji spółki w funkcjonowanie takiej spółki w drugiej (właściwej) fazie (formie) jej funkcjonowania, jak to określa się w literaturze, czyli w celu kontynuacji przez spółkę działalności.

Zamierzony cel badawczy determinuje jednak konieczność przyjęcia odmiennej, w stosunku do dotychczas przyjmowanej, metody badawczej. Badanie tak zakreślonego celu badawczego musi bowiem wyjść od uprzedniego przedstawienia i analizy przyczyn rozwiązania spółek handlowych i spojrzenia na nie przez pryzmat ich konieczności i odpowiedniości do sytuacji faktycznych, mając na uwadze okoliczność daleko idącej identyczności zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych osób prawnych i ułomnych osób prawnych. Z kolei analiza problematyki likwidacji i czynności likwidacyjnych musi być dokonana przez pryzmat trzech zasadniczych punktów odniesienia, które powinny być brane pod uwagę w każdej likwidacji niezależnie od rodzaju i typu spółki, i to nie tylko na gruncie Kodeksu spółek handlowych, lecz także na gruncie Prawa upadłościowego i naprawczego.

Konieczna będzie analiza likwidacji i czynności likwidacyjnych (przebiegu likwidacji) oraz konsekwencji, jakie pociągają one dla samej spółki jako podmiotu prawa. Drugim aspektem analizy i oceny likwidacji i czynności likwidacyjnych powinien być ich wpływ na prawa i obowiązki wspólników lub akcjonariuszy spółki. Trzecim aspektem rozważań musi być wpływ likwidacji i czynności likwidacyjnych na prawa wierzycieli.

Nie przesądzając wagi i znaczenia tych trzech aspektów (choć być może ustawodawca ustalił w ramach poszczególnych regulacji likwidacji takie priorytety), należy stwierdzić, że każdy z nich powinien być poddany analizie i ocenie. Dopiero takie ujęcie problematyki pozwoli uzyskać całościową ocenę analizowanej instytucji, aby w dalszej (a końcowej w tej pracy) części starać się odpowiedzieć na pytanie, czy regulacja tej instytucji w każdym z tych trzech aspektów jest wystarczająca, czy dyferencjacja, jaka ma miejsce w obecnej regulacji, jest uzasadniona. Ponadto analiza ta powinna pozwolić na ustalenie, gdzie tkwią ewentualne ułomności, i zaproponować zmiany, które być może przyjmą postać wniosków de lege ferenda.