Świecki Dariusz, Rozprawa apelacyjna w polskim procesie karnym

Rozprawa apelacyjna stanowi najważniejszą część postępowania odwoławczego, gdyż na jej forum dokonywana jest merytoryczna kontrola zaskarżonego wyroku. Dlatego też sąd odwoławczy powinien być wyposażony w takie instrumenty prawne, które pozwolą na prawidłowe wypełnianie powierzonych obowiązków. Głównym celem niniejszego opracowania będzie więc dokonanie analizy tych przepisów, które związane są z organizacją i przebiegiem rozprawy apelacyjnej. Na początku należy jednak omówić zasady wnoszenia apelacji. Rozprawa apelacyjna może się bowiem odbyć tylko wówczas, gdy uprawniony podmiot skutecznie wniesie tego rodzaju środek odwoławczy. Przebieg rozprawy apelacyjnej związany jest również granicami kontroli odwoławczej i zakresem orzekania sądu odwoławczego. Stąd też te zagadnienia będą przedmiotem odpowiednich rozważań. W zakończeniu pracy sformułowano propozycje de lege ferenda odnośnie do niektórych przepisów regulujących postępowanie apelacyjne. Natomiast zakreślone ramy wydawnicze nie pozwoliły na prezentację rozwoju historycznego omawianej instytucji oraz przedstawienia analizy prawnoporównawczej.

Rozprawa apelacyjna jest częścią postępowania jurysdykcyjnego. Postępowanie to składa się z dwóch zasadniczych stadiów: postępowania przed sądem pierwszej instancji (zwanego też "postępowaniem głównym") i postępowania przed sądem drugiej instancji (postępowania odwoławczego). Postępowanie apelacyjne jest jedną z odmian postępowania odwoławczego stanowiącego wyodrębniony etap w toku procesu karnego. Rozpoczyna się z chwilą wniesienia apelacji, a kończy w momencie odesłania akt sprawy sądowi pierwszej instancji . Kodeks postępowania karnego z 1997 r., tak jak i poprzedni z 1969 r., jedynie częściowo uregulował kwestie związane z rozprawą apelacyjną. Na takie rozwiązanie pozwala zastosowana technika legislacyjna polegająca na zamieszczeniu w rozdziale 49 zatytułowanym "Apelacja" przepisu o charakterze odsyłającym, tj. art. 458 k.p.k., na podstawie którego do postępowania odwoławczego odpowiednie zastosowanie mają przepisy dotyczące postępowania przed sądem pierwszej instancji. Stąd też w doktrynie wskazuje się, że między postępowaniem przed sądem pierwszej instancji a postępowaniem apelacyjnym istnieje w zasadzie symetria, gdyż większość przepisów o postępowaniu głównym stosuje się odpowiednio do postępowania apelacyjnego . Ustawodawca w rozdziale 49 k.p.k. odnośnie do przebiegu rozprawy apelacyjnej odrębnie unormował udział stron w rozprawie - art. 450 i 451 k.p.k., postępowanie dowodowe w zakresie warunków przeprowadzenia dowodu - art. 452 k.p.k., przewód sądowy - art. 453 § 1 i 2 k.p.k., głosy stron - art. 453 § 3 k.p.k., a rodzaje orzeczeń wskazane zostały w przepisach ogólnych dotyczących postępowania odwoławczego - art. 437 k.p.k. Natomiast przygotowanie rozprawy apelacyjnej, jawność rozprawy, ogólny jej porządek, rozpoczęcie rozprawy oraz wyrokowanie regulują w całości przepisy o rozprawie głównej (rozdziały 41-44 i 47 k.p.k.). W zakresie zaś przewodu sądowego i głosów stron i wyrokowania odpowiednie zastosowanie w kwestiach nieuregulowanych będą miały również przepisy o rozprawie głównej (rozdziały 45-46 k.p.k.).

Przebieg rozprawy apelacyjnej, tak jak i rozprawy głównej, stanowi sekwencję czynności występujących w określonym porządku. Zachowując ich ustawową kolejność, należy wskazać na przepisy normujące poszczególne etapy rozprawy apelacyjnej, tj. rozpoczęcie rozprawy, przewód sądowy, głosy stron i wyrokowanie. Na szczególną uwagę zasługują te uregulowania prawne, które wywołują najwięcej kontrowersji. Dlatego też odrębnego omówienia w ramach czynności związanych z rozpoczęciem rozprawy apelacyjnej wymagało zagadnienie prawa oskarżonego pozbawionego wolności do udziału w rozprawie apelacyjnej. Kwestia ta od czasu wejścia w życie k.p.k. z 1997 r. była już przedmiotem dwukrotnej nowelizacji w związku z niejednolitą oceną zgodności tej regulacji prawnej z przepisami prawa międzynarodowego i orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Należy też zwrócić uwagę, że w ramach apelacyjnego przewodu sądowego szczególnego znaczenia nabiera postępowanie dowodowe, ponieważ kwestia ta stanowi istotny element określający przyjęty system kontroli odwoławczej. Omawiając instytucję rozprawy apelacyjnej nie można pominąć sytuacji, gdy przedmiotem apelacji jest uzasadnienie wyroku sądu pierwszej instancji. Ustawodawca, dopuszczając możliwość wniesienia środka odwoławczego od uzasadnienia orzeczenia (art. 425 § 2 zd. drugie k.p.k.), nie uregulował sposobu procedowania w tym przedmiocie. Istnieje więc luka w prawie, którą trzeba wypełnić przez zastosowanie analogii do rozpoznania apelacji od wyroku. Apelacja od uzasadnienia wyroku sądu pierwszej instancji rozpoznawana jest na rozprawie apelacyjnej. Dlatego też odrębnego omówienia wymagają tylko te kwestie, które wykazują odmienności w stosunku do rozpoznawania apelacji od wyroku. Z tego punktu widzenia przyjęcie poglądu Sądu Najwyższego , że po rozpoznaniu apelacji od uzasadnienia sąd odwoławczy orzeka w formie postanowienia, powoduje, że ostatni etap rozprawy apelacyjnej w zakresie podejmowanych przez sąd czynności przebiega częściowo odmiennie w porównaniu do wydania wyroku. Dlatego też przy omawianiu procesu wyrokowania należało wskazać odrębności wynikające z orzekania w formie postanowienia.

Instytucja rozprawy apelacyjnej nie była dotychczas przedmiotem całościowego opracowania, w przeciwieństwie do rozprawy głównej, której poświęcona została monografia Profesora S. Kalinowskiego Rozprawa główna w polskim procesie karnym (Warszawa 1975). Stąd też należy żywić nadzieję, że niniejsza praca będzie w stanie choć w części wypełnić tę lukę.

Monografia ta stanowi skróconą i nieco zmienioną wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego w 2005 r. W tym miejscu chciałbym podziękować mojemu promotorowi - sędziemu Sądu Najwyższego Panu prof. dr. hab. Tomaszowi Grzegorczykowi za okazaną mi życzliwość, wsparcie i nieocenioną pomoc. Serdeczne podziękowania pragnę złożyć także recenzentom pracy: Pani prof. dr. hab. Zofii Świdzie z Uniwersytetu Wrocławskiego i Pani prof. dr. hab. Barbarze Wójcickiej z Uniwersytetu Łódzkiego za cenne wskazówki i życzliwe uwagi, które mogłem wykorzystać przy nadawaniu tej książce ostatecznego kształtu.

Autor