Misztal-Konecka Joanna, Roszczenia majątkowe osób najbliższych dla pokrzywdzonego

Zgodnie z art. 2 § 1 pkt 3 k.p.k. celem postępowania karnego jest, poza wykryciem sprawcy przestępstwa i pociągnięciem go do odpowiedzialności karnej, także uwzględnienie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego. W realizacji tego ogólnego nakazu w Kodeksie postępowania karnego z 1997 r. rozszerzone zostały uprawnienia pokrzywdzonego, któremu m.in. przyznano prawa strony w postępowaniu przygotowawczym (art. 299 § 1 k.p.k.), prawo do występowania w roli samodzielnego oskarżyciela posiłkowego (art. 55 k.p.k.), do udziału w rozprawie, choćby nie był stroną (art. 384 § 2 k.p.k.), oraz w niektórych posiedzeniach sądu (np. art. 341 § 3 k.p.k., art. 343 § 5 k.p.k., art. 354 pkt 2 k.p.k.), nadto uzależniono od braku sprzeciwu pokrzywdzonego niektóre decyzje procesowe (np. art. 387 § 2 k.p.k.). Właśnie interes pokrzywdzonego, w tym dążenie do zapewnienia mu satysfakcji moralnej i materialnej od sprawcy przestępstwa, przyświecał wprowadzonej do Kodeksu karnego instytucji postępowania mediacyjnego (art. 23a k.p.k.) .

Nie budzi wątpliwości, że ochrona pokrzywdzonego nie kończy się na realizacji dążenia do sprawiedliwego osądzenia sprawcy, ale powinna prowadzić do naprawienia szkody doznanej przez pokrzywdzonego, w niektórych sytuacjach do uzyskania satysfakcji moralnej w postaci przeproszenia, a także zabezpieczenia położenia pokrzywdzonego w przeszłości poprzez nałożenie na sprawcę określonych obowiązków. Nie można bowiem nie zauważyć, że często popełnienie przestępstwa rodzi odpowiedzialność cywilną.

Deklaracja ONZ o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy z 1985 r. akcentuje konieczność zagwarantowania ofiarom przestępstw swobodnego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, do właściwego traktowania oraz uzyskania odszkodowania w procesie karnym, restytucji od sprawcy przestępstwa, a w razie niemożliwości jej uzyskania - kompensacji od państwa, wszelkiego rodzaju koniecznej pomocy .

Częstokroć bowiem przestępstwo stanowi równocześnie delikt w rozumieniu prawa cywilnego, który powoduje u pokrzywdzonego szkodę majątkową lub niemajątkową. Prawo cywilne przewiduje przy tym, że każdy, kto ze swej winy wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia (art. 415 k.c.). Kodeks postępowania cywilnego deklaruje, że wybór drogi dochodzenia roszczeń cywilnoprawnych zależy od pokrzywdzonego - zgodnie bowiem z art. 12 k.p.c. roszczenia majątkowe wynikające z przestępstwa mogą być dochodzone w postępowaniu cywilnym albo w wypadkach w ustawie przewidzianych w postępowaniu karnym. Swoboda ta jest jednak o tyle ograniczona, że nie jest możliwe równoczesne dochodzenie tych roszczeń na obu polach, a przy tym prawomocne rozstrzygnięcie merytoryczne (pozytywne lub negatywne), korzystając z powagi rzeczy osądzonej, wyklucza proces o to samo na niewykorzystanej dotąd drodze. W razie zaistnienia kolizji pierwszeństwo zawsze przysługuje drodze procesu cywilnego .

Szczególnie istotne wydaje się zagwarantowanie ochrony interesów pokrzywdzonego poprzez możliwość uzyskania przez niego naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem bez potrzeby wszczynania odrębnego procesu cywilnego . Tradycyjnie istnieje możliwość wytoczenia przez pokrzywdzonego powództwa adhezyjnego oraz zasądzenia przez sąd karny odszkodowania z urzędu. Obok tego, obowiązek naprawienia szkody może być powiązany z instytucjami probacyjnymi - warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności oraz warunkowym umorzeniem postępowania, a nadto może zostać orzeczony obok kary ograniczenia wolności. Istotne znaczenie ma w tym zakresie wprowadzenie przewidzianego w art. 46 § 1 k.k. obligatoryjnego orzekania na wniosek pokrzywdzonego obowiązku naprawienia szkody, którego celem jest ułatwienie pokrzywdzonemu uzyskania rekompensaty straty wynikającej z przestępstwa bez konieczności uruchamiania procesu adhezyjnego czy też odrębnego postępowania cywilnego . Instytucja ta cieszyła się dotąd znacznym zainteresowaniem doktryny , doczekała się także wielu wypowiedzi Sądu Najwyższego.

Choć na temat uprawnień samego pokrzywdzonego napisano już wiele, niedostrzegany dotychczas był problem orzekania o naprawieniu szkody nie na rzecz samego pokrzywdzonego, ale w przypadku jego śmierci - na rzecz innych osób. Dodatkowo szerokie zainteresowanie problematyką uwzględniania majątkowych interesów pokrzywdzonego w procesie karnym nie tylko nie oznacza zgodności i pełnej jasności w zakresie stosowania obowiązujących regulacji prawnych, ale przeciwnie - wskazuje, iż jest to jedno z najbardziej spornych zagadnień procesu karnego . Spostrzeżenie to stanowi nie tyle wynik oceny postulatów doktryny, ile raczej nieprzejrzystej regulacji prawnej w tym zakresie i związanych z nią ogromnych problemów interpretacyjnych. Tym bardziej zatem kwestia roszczeń majątkowych osób najbliższych dla pokrzywdzonego rodzi wiele pytań. Tymczasem orzekanie w procesie karnym o roszczeniach majątkowych pokrzywdzonego i osób dla niego najbliższych, choć komplikuje bieg procesu karnego, jest dla samych zainteresowanych niezwykle korzystne, ponieważ pozwala na jednoczesne zażegnanie konfliktu na gruncie karnym i cywilnym.

Te wszystkie względy uzasadniają podjęcie problematyki dochodzenia przez osoby najbliższe dla pokrzywdzonego roszczeń majątkowych w procesie karnym. Ze względu na cel i ramy pracy pomija ona natomiast zagadnienia dotyczące dochodzenia roszczeń z tytułu niesłusznego skazania, tymczasowego aresztowania i zatrzymania oraz problematykę roszczeń przewidzianych w ustawie z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.