Borkowski Marcin, Reprezentacja spółki z ograniczoną odpowiedzialnością

W pełni uzasadnione jest stwierdzenie, że kwestia dokonywania czynności prawnych przez spółki z o.o., ze szczególnym uwzględnieniem zasad reprezentacji tych spółek, stanowi jedno z najważniejszych zagadnień ustrojowych analizowanego typu osób prawnych.

W ramach niniejszej pracy przedmiotem analizy są zasady, na jakich spółka z o.o. jest reprezentowana w stosunkach z podmiotami trzecimi. Podstawowe znaczenie mają rozważania dotyczące funkcjonowania zarządu, jako organu spółki z o.o., który umocowany jest m.in. do reprezentacji spółki. Rozważania zawarte w pracy nie byłyby kompletne, gdyby, w niezbędnym zakresie, nie obejmowały one również zasad reprezentowania spółki z o.o. przez pełnomocników, w tym prokurentów.

Podkreślić należy, że w pracy skupiono się przede wszystkim na omówieniu zakresu umocowania tych spośród potencjalnych reprezentantów spółki z o.o., którzy najczęściej działają, czy to w imieniu spółki, czy też za spółkę. Z uwagi na powyższe większość rozważań odnosi się do zasad reprezentacji spółki z o.o. przez członków zarządu oraz przez pełnomocników, w tym prokurentów.

Prawo do reprezentowania spółki określić można jako kompetencję do dokonywania czynności prawnych, w taki sposób, aby skutki tych czynności występowały bezpośrednio po stronie spółki. Reprezentacja spółki dotyczy sfery zewnętrznych stosunków spółki, tj. stosunków między spółką a osobami trzecimi. Podkreślić należy, że prawo do reprezentowania spółki obejmuje nie tylko uprawnienie do dokonywania czynności prawnych za spółkę, lecz także możliwość dokonywania czynności faktycznych i szeroko rozumianych czynności organizacyjnych .

Zagadnienie reprezentacji spółki z o.o. wydaje się być uregulowane w sposób wyczerpujący i jednoznaczny przez przepisy ustawy z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych , w szczególności art. 201-211 tej ustawy. Należy jednak uwzględnić, że wpływ na powyższy aspekt funkcjonowania spółek z o.o. mieć mogą również postanowienia innych aktów prawnych. Regulacje zawarte w k.s.h. muszą być interpretowane w powiązaniu zwłaszcza z przepisami dotyczącymi ustrojowych zagadnień osób prawnych, zawartymi w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny , w tym z przepisami art. 38-43 k.c.

Znaczna liczba regulacji, które wymagają uwzględnienia w toku badania zasad reprezentacji spółki z o.o., powoduje, że napotkać w nich można liczne problemy naukowe wymagające analizy, a w miarę możliwości również rozstrzygnięcia. Zasadność powyższego stwierdzenia potwierdzają w szczególności liczne problemy interpretacyjne występujące na styku stosowania przepisów k.s.h. oraz przepisów zawartych w innych aktach prawnych, w tym w k.c. Jednym z najistotniejszych celów niniejszej pracy jest więc kompleksowa analiza zagadnień związanych z reprezentacją spółki z o.o.

Poszczególne zagadnienia związane z reprezentacją spółki z o.o. były i są nadal przedmiotem interpretacji podejmowanych przez przedstawicieli doktryny prawniczej. W literaturze prawniczej, zwłaszcza tej, która stanowi podsumowanie prac naukowych, rzadkie są jednak próby kompleksowego ujęcia analizowanej problematyki, czego przyczyną w dużej mierze wydaje się być jej rozległość. Niniejsza rozprawa stanowi próbę całościowego ujęcia zagadnienia reprezentacji spółki z o.o., z uwzględnieniem w niezbędnym stopniu dotychczasowego orzecznictwa sądowego i dorobku doktryny.

Analiza orzecznictwa sądowego oraz dorobku doktryny prawniczej nie prowadzi jednak do rozwiązania wszystkich problemów pojawiających się w toku stosowania przepisów regulujących zasady reprezentacji spółki z o.o. W powyższym zakresie nadal napotkać można takie zagadnienia prawne, które wywołują poważne wątpliwości interpretacyjne. Brak jednolitego stanowiska przedstawicieli doktryny oraz liczne, często niejednoznaczne, orzeczenia sądowe, stanowią przesłanki, które uzasadniają kontynuowanie badań naukowych dotyczących reprezentacji spółki z o.o. i wypełnienie albo dopełnienie stwierdzonych luk poznawczych.

Wielość zagadnień prawnych dotyczących reprezentacji spółki z o.o., które wywołują wątpliwości interpretacyjne, potwierdza również praktyka obrotu gospodarczego. Temat rozprawy uwzględnia więc nie tylko potrzeby rozwoju naukowego, lecz także ma na względzie potrzeby praktyki obrotu gospodarczego. Nie można także zapominać, że spółka z o.o. jest najczęściej występującym w obrocie gospodarczym rodzajem spółki kapitałowej, co zwiększa prawdopodobieństwo występowania kolejnych problemów interpretacyjnych, obejmujących dokonywanie czynności prawnych przez takie spółki.

Wskazane powody potwierdzają, że prowadzenie badań naukowych w zakresie reprezentacji spółki z o.o. jest niewątpliwie uzasadnione. Uwzględniając tę okoliczność, w niniejszej rozprawie podjęta zostanie próba zinterpretowania oraz rozstrzygnięcia problemów prawnych występujących w badanej dziedzinie, jak również, w niezbędnym zakresie, polemika z dotychczasowymi poglądami wyrażanymi w orzecznictwie sądowym oraz doktrynie prawniczej.

W przypadku gdy unormowania zawarte w k.s.h., dotyczące określonego zagadnienia objętego ramami rozprawy, odbiegają od poprzednio obowiązującej regulacji zawartej w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. - Kodeks handlowy , zwrócić należy uwagę na zakres dokonanej zmiany oraz jej uzasadnienie. Dokonanie powyższej analizy jest konieczne ze względu na to, że zmiany przepisów prawnych w zakresie prawa spółek handlowych, przy założeniu spójności polskiego systemu prawnego, następowały w sposób ewolucyjny.

Porównanie brzmienia przepisów prawnych zawartych w k.h. oraz w k.s.h. jest również istotne z punktu widzenia wykładni celowościowej. Nie można też tracić z pola widzenia faktu, że regulacja k.s.h. dotycząca reprezentacji spółki z o.o. nawiązuje do poprzednio obowiązującej regulacji k.h., w związku z czym w znacznej mierze dopuszczalne jest wykorzystanie orzecznictwa sądowego i dorobku doktryny pochodzącego z okresu obowiązywania k.h.

Analogiczne względy przemawiają za tym, aby w toku analizy przepisów prawnych w ich brzmieniu obowiązującym po wejściu w życie nowelizacji k.s.h., dokonanej ustawą z dnia 12 grudnia 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw , zwrócić również uwagę na brzmienie tych przepisów przed powyższą nowelizacją.

W rozprawie wskazane zostaną również takie regulacje prawa Unii Europejskiej, które miały wpływ na postanowienia k.s.h., w szczególności postanowienia dyrektyw unijnych, do których dostosowane zostało polskie prawo spółek handlowych, w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej.

Rozdział pierwszy pracy poświęcony jest omówieniu podstawowych zasad reprezentacji spółki z o.o. Szczególna uwaga poświęcona zostanie zasadom funkcjonowania zarządu, jako organu spółki z o.o., mającego kompetencję do jej reprezentowania. W tym zakresie, z uwagi na regulację zawartą w art. 38 k.c., niezbędne jest omówienie założeń tzw. teorii organów. Odrębne rozważania dotyczyć będą teorii przedstawicielstwa, jak również analizowanej przez przedstawicieli doktryny możliwości zastosowania przepisów o przedstawicielstwie wobec członków organów osób prawnych, w szczególności z powołaniem się na koncepcję tzw. przedstawicielstwa organizacyjnego.

Podobieństwa zachodzące między pozycją piastuna organu osoby prawnej, przy przyjęciu założeń teorii organów, oraz pozycją przedstawiciela zachęcają do poszukiwania możliwości analogicznego stosowania przepisów o przedstawicielstwie, w szczególności art. 103 i 108 k.c., wobec członków organów osób prawnych. W rozdziale pierwszym przeanalizowane zostanie więc zagadnienie, czy dopuszczalne jest analogiczne stosowanie przepisów o przedstawicielstwie, w tym art. 103 i 108 k.c., wobec członków organów osób prawnych, z powołaniem się na argument, że przepisy dotyczące osób prawnych nie regulują w sposób właściwy konsekwencji działania "fałszywego" piastuna organu osoby prawnej, w rozumieniu art. 39 § 1 k.c. Występująca w powyższym zakresie luka w prawie mogłaby uzasadniać stosowanie w drodze analogii odpowiednich przepisów k.c. do czynności prawnych podjętych przez "fałszywego" piastuna organu osoby prawnej, co mogłoby zapobiec stwierdzeniu nieważności czynności prawnej.

Dalsze rozważania dotyczą zakresu prawa do reprezentowania spółki, z uwzględnieniem rozróżnienia zakresu prawa członka zarządu do reprezentacji spółki z o.o. i sposobu jej reprezentacji. W szczególności przedmiotem analizy jest zagadnienie reprezentacji łącznej, jako sposobu reprezentacji spółki z o.o., w tym zakres swobody spółki odnośnie do możliwości konstruowania różnych postaci reprezentacji łącznej.

Odrębnego rozważenia wymaga kwestia naruszenia wymogu reprezentacji łącznej w związku z tym, że oświadczenie woli zostało złożone przez nienależytą liczbę reprezentantów spółki. Szczególna uwaga poświęcona zostanie problemowi posługiwania się konstrukcją "nieistniejącej" czynności prawnej na gruncie prawa spółek handlowych, a w szczególności wyróżnianiu "nieistniejących" uchwał organów spółek kapitałowych.

Rozważania dotyczące reprezentacji spółki z o.o. nie byłyby pełne, gdyby pominięto w nich zagadnienie reprezentacji spółki z o.o. przez członków tzw. kadłubowego zarządu, przy założeniu, że przez pojęcie "kadłubowego" zarządu rozumieć należy taki zarząd, który nie ma należytego składu wymaganego przez ustawę lub przez umowę spółki.

Rozdział drugi poświęcony jest zagadnieniu szeroko rozumianego ograniczenia prawa do reprezentacji spółki z o.o. W powyższym zakresie niezbędne jest przedstawienie możliwości ograniczenia prawa członka zarządu do reprezentowania spółki, w tym wskazanie przykładów takich ograniczeń. Szczególną uwagę zwrócić należy na skuteczność ograniczeń prawa do reprezentacji ze względu na podstawę ich obowiązywania oraz konsekwencje naruszenia tego typu ograniczeń. Znaczna część rozważań poświęcona jest unormowaniu zawartemu w art. 210 k.s.h., który określa zasady reprezentacji spółki z o.o. przy zawieraniu umów między spółką a członkiem zarządu oraz w sporze między spółką a członkiem zarządu. W rozdziale drugim omówione zostaną również podstawy prawne i zakres ustawowych ograniczeń prokury.

Rozdział trzeci zawiera rozważania na temat wymogu uzyskania zgody wspólników na dokonanie czynności prawnej przez spółkę z o.o., ze szczególnym uwzględnieniem wymogów wynikających z przepisów ustawy, w tym przepisów art. 15 k.s.h. oraz art. 228-230 k.s.h.

Analizie poddane jest również unormowanie zawarte w art. 17 k.s.h. jako regulacja określająca konsekwencje naruszenia wymogu uzyskania zgody organu spółki na dokonanie czynności prawnej. Istotna jest zwłaszcza próba rozstrzygnięcia sporu odnośnie tego, czy czynność prawna dokonana bez zgody wspólników bądź rady nadzorczej wymaganej ex lege jest nieważna, czy też dotknięta jest ona bezskutecznością zawieszoną.

W rozdziale czwartym zawarte są rozważania na temat wymogu uzyskania zgody innego organu spółki niż zgromadzenie wspólników lub zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej. W powyższym zakresie w pierwszej kolejności uwzględnienia wymaga zagadnienie zgody rady nadzorczej albo komisji rewizyjnej na dokonanie przez spółkę określonej czynności prawnej.

Poza tym przeanalizowane zostanie zagadnienie tzw. złotej akcji (udziału), z uwzględnieniem ustawy z dnia 3 czerwca 2005 r. o szczególnych uprawnieniach Skarbu Państwa oraz ich wykonywaniu w spółkach kapitałowych o istotnym znaczeniu dla porządku publicznego lub bezpieczeństwa publicznego .

Przedmiotem rozważań zawartych w rozdziale piątym jest unormowanie zawarte w art. 173 k.s.h., które potwierdza występowanie zależności między reprezentacją spółki a formą czynności prawnych. W pierwszej kolejności omówienia wymaga zagadnienie jednoosobowej spółki z o.o., która w przepisach k.s.h. została poddana zdecydowanie szerszej regulacji niż pod rządem k.h.

Część rozważań zawartych w rozdziale piątym dotyczy kwestii objęcia zakresem zastosowania art. 173 § 1 k.s.h. uchwał jedynego wspólnika spółki z o.o. działającego jako zgromadzenie wspólników, zgodnie z art. 156 k.s.h., a zwłaszcza możliwości zakwalifikowania uchwały zgromadzenia wspólników jako oświadczenia woli składanego spółce przez wspólnika.

W rozdziale piątym podjęta zostanie również problematyka dokonywania przez spółki z o.o. czynności prawnych w obrocie międzynarodowym, w tym kwestia formy czynności prawnych między jedynym wspólnikiem spółki z o.o., będącym cudzoziemcem albo osobą prawną z siedzibą za granicą, a spółką mającą siedzibę w Polsce, w świetle regulacji art. 173 k.s.h. Przy rozstrzyganiu powyższego zagadnienia uwzględnić należy możliwość potraktowania art. 173 k.s.h. jako przepisu zawierającego normę wymuszającą swoje zastosowanie ze względu na konieczność ochrony bezpieczeństwa obrotu w Polsce.

Wskazane problemy badawcze stanowią jedynie część spośród tych zagadnień, które poddane zostaną analizie w niniejszej pracy. Powyższa okoliczność stanowi dodatkowe uzasadnienie wyrażonego na wstępie stwierdzenia, że znaczna liczba regulacji, które wymagają uwzględnienia w toku badania zasad reprezentacji spółki z o.o. wyłania liczne zagadnienia naukowe, wymagające podjęcia próby ich analizy, a w miarę możliwości również ich rozstrzygnięcia.

Podkreślenia wymaga, że niniejsza praca nie ma charakteru prawnoporównawczego. Z uwagi na powyższe nie zostały w niej wydzielone odrębne części poświęcone szczegółowemu omówieniu rozwiązań prawnych obowiązujących w prawie obcym, odnoszących się do przedmiotu pracy. W toku analizy poszczególnych zagadnień prawnych związanych z reprezentacją spółki z o.o. zostały jednak zawarte odwołania do konkretnych regulacji prawa obcego, o ile takie odwołania, w ocenie autora, są uzasadnione z uwagi na konieczność wskazania różnic między regulacjami prawa polskiego oraz prawa obcego, czy też jako uzasadnienie dla ewentualnych wniosków de lege ferenda.

Nie ulega wątpliwości, że - biorąc pod uwagę wpływ, jaki na regulację k.s.h. miało prawo niemieckie - wskazane byłoby zawarcie w pracy rozważań prawnoporównawczych w ramach różnic i podobieństw pomiędzy wskazanymi systemami prawnymi. Analizując literaturę prawniczą dotycząca zagadnienia reprezentacji spółki z o.o., można jednak dość do wniosku, że kwestia analogii zachodzącej pomiędzy prawem polskim a prawem niemieckim w powyższym zakresie została omówiona przez przedstawicieli doktryny w sposób szczegółowy i wyczerpujący. Z tego powodu w niniejszej pracy pominięte zostały rozważania prawnoporównawcze odnoszące się do stosunków zachodzących między regulacją polską oraz niemiecką. Zamiast tego, analiza poszczególnych instytucji prawnych związanych z reprezentacją spółki z o.o. uzupełniona została o nawiązania do rozwiązań prawnych obowiązujących w prawie francuskim oraz belgijskim, tym bardziej że polska literatura prawnicza nie odwołuje się zbyt często do prawodawstwa francuskojęzycznego.

Podstawową metodą badawczą zastosowaną w rozprawie jest metoda dogmatyczno-prawna. W rozprawie podjęta została próba kompleksowej analizy zagadnień związanych z reprezentacją spółki z o.o., w szczególności poprzez dokonanie interpretacji przepisów prawnych, z uwzględnieniem powiązań pomiędzy normami prawnymi wywnioskowanymi z tych przepisów oraz z wykorzystaniem w niezbędnym zakresie dotychczasowego orzecznictwa sądowego i dorobku doktryny prawniczej.