Kotas-Turoboyska Sławomira, Reprezentacja osoby małoletniej w postępowaniach spadkowych

Pod pojęciem postępowania cywilnego kryją się postępowania sądowe i pozasądowe służące do rozpoznawania i rozstrzygania spraw cywilnych. Pozwalają one na urzeczywistnianie norm szeroko rozumianego prawa cywilnego, gwarantując swego rodzaju pewność prawa w tej dziedzinie stosunków społecznych . Pozycja dominująca spośród wszystkich rodzajów postępowań cywilnych niewątpliwie należy do postępowań sądowych, które prowadzone są w dwóch trybach rozpoznawczych, tj. procesowym i nieprocesowym.

Historycznie najstarszym trybem sądowego postępowania cywilnego jest tryb procesowy. Drugi tryb postępowania rozpoznawczego to postępowanie nieprocesowe, nazywane pierwotnie postępowaniem niespornym. Przedmiot zainteresowania przygotowanego opracowania stanowi cywilne postępowanie nieprocesowe, a ściślej druga co do liczebności kategoria spraw rozpoznawanych w tym trybie, tj. sprawy spadkowe. Zgodnie z art. 627 k.p.c. postępowanie spadkowe należy do zakresu działalności sądów, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Za spadek uważa się natomiast ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego, które przechodzą na spadkobierców z chwilą śmierci spadkodawcy, z wyjątkiem tych praw i obowiązków, które były ściśle związane z jego osobą lub które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (art. 922 § 1 i 2 k.c.).

Postępowanie spadkowe nie ma charakteru obligatoryjnego. Co do zasady wszczyna się je na wniosek, a tylko w przypadkach ściśle określonych przez ustawodawcę możliwe jest prowadzenie go z urzędu . Podmioty zainteresowane przeprowadzeniem postępowań spadkowych nie są ograniczone żadnym terminem i mogą domagać się wszczęcia postępowania spadkowego nawet kilkanaście lat po śmierci spadkodawcy. Upływ czasu nie ma wpływu na to, kto zostanie uznany za spadkobiercę. Krąg podmiotów uprawnionych do dziedziczenia na podstawie ustawy jasno określa bowiem Kodeks cywilny (art. 931–940). W przypadku dziedziczenia testamentowego co do zasady wiążąca jest wola spadkodawcy (art. 941 i n. k.c.).

Uczestnikiem postępowania spadkowego może być każdy, kogo praw dotyczy wynik postępowania (art. 510 § 1 k.p.c.). Ustawodawca nie warunkuje w żaden inny sposób niż określony w art. 931 i n. k.c. oraz w art. 510 § 1 k.p.c. prawa do bycia uczestnikiem postępowania nieprocesowego. Możliwe jest zatem, aby status taki uzyskała osoba małoletnia.

Osoba małoletnia z uwagi na swój wiek, niewielkie doświadczenie życiowe oraz niedojrzałość, a przede wszystkim ze względu na regulacje ustawowe (art. 8 k.c. i art. 65 § 1 k.p.c.) nie posiada pełni praw, które przysługują osobie pełnoletniej. Małoletni nie posiada zatem co do zasady na gruncie prawa cywilnego materialnego zdolności do czynności prawnych, a w postępowaniu cywilnym, w tym w sprawach spadkowych, zdolności procesowej. Dlatego też dziecko nie może działać w postępowaniu spadkowym samodzielnie, a do dokonywania za nie czynności procesowych uprawniony jest wyłącznie jego przedstawiciel ustawowy (art. 66 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.) .

Właściwe wykonywanie obowiązku i prawa reprezentacji osoby małoletniej w sprawach spadkowych ma służyć realizacji zasady dobra dziecka, która stanowi myśl przewodnią wielu regulacji z zakresu prawa międzynarodowego oraz krajowego. Należy mieć przy tym na uwadze, że sprawy spadkowe mogą w praktyce stanowić źródło pierwszych decyzji dotyczących majątku osoby małoletniej. Racjonalne i ostrożne podejście do spadkobrania, z uwzględnieniem szans i zagrożeń, jakie niesie ze sobą między innymi oświadczenie o sposobie przyjęcia lub odrzucenia spadku (art. 1015 § 1 k.c.) czy sposobie jego podziału, będzie miało niewątpliwie w wielu przypadkach niebagatelne znaczenie dla przyszłości dziecka.

Postępowania spadkowe stanowią też znakomity przykład spraw, których waga jest często bagatelizowana przez społeczeństwo nieświadome zagrożeń, jakie niesie ze sobą uchybienie terminom prawa materialnego wynikającym z regulacji dotyczących spadkobrania.

Wobec powyższego celem opracowania było ustalenie źródeł i zakresu uprawnień podmiotów mogących pełnić w ramach spraw spadkowych funkcję przedstawiciela ustawowego oraz szeroko rozumianych konsekwencji ewentualnych uchybień w wywiązywaniu się przez nie z obowiązków reprezentanta. Ponadto autorka chciała na podstawie przeprowadzonych badań aktowych, zestawionych z rozważaniami teoretycznoprawnymi, zidentyfikować problemy, które ujawniają się podczas rozstrzygania tego rodzaju spraw. Powyższe stanowi podstawę dla dalszych rozważań i formułowania wniosków delege ferenda. Efektem finalnym jest natomiast odpowiedź na pytanie, czy osoba małoletnia jest właściwie reprezentowana w postępowaniach spadkowych i czy reprezentację tę można uznać za zgodną z szeroko rozumianym dobrem małoletniego, a przy tym odpowiadającą zaleceniom, wytycznym i ustawodawstwu międzynarodowemu.

Wskazane zagadnienia, choć niewątpliwie istotne, nie doczekały się kompleksowego, monograficznego opracowania. Dotychczasowe prace, choć bardzo cenne dla nauki, zazwyczaj jedynie pobieżnie lub fragmentarycznie odnoszą się do stanowiącego temat pracy zagadnienia reprezentacji osób małoletnich w postępowaniach spadkowych. Powyższe przemawiało tym samym za zasadnością podjęcia tego zagadnienia i jego całościowego omówienia.

Rozważania dotyczące tytułowego problemu zostały omówione w ramach pięciu rozdziałów. Rozdziały 1 i 2 mają charakter teoretyczny, rozdziały 3–5 łączą w sobie rozważania teoretyczne z częścią empiryczną. Mając na uwadze wielość postępowań zaliczanych do katalogu spraw spadkowych, dla zagwarantowania większej przejrzystości i wnikliwości opracowania rozważania pracy skupiają się przede wszystkim na sprawach dotyczących: stwierdzenia nabycia spadku, działu spadku, uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia, złożenia oświadczenia o sposobie przyjęcia lub odrzucenia spadku. Ponadto szczegółowej analizie poddano postępowania opiekuńcze o wyrażenie zgody na dokonanie czynności przekraczającej zwykły zarząd majątkiem małoletniego lub o wyrażenie zgody na dokonanie tzw. ważniejszych spraw oraz o ustanowienie kuratora do reprezentowania osoby małoletniej. Zestawienie ww. postępowań spadkowych ze wskazanymi postępowaniami opiekuńczymi pozwoliło zidentyfikować najistotniejsze problemy pojawiające się w kontekście reprezentacji osoby małoletniej w sprawach spadkowych. Wyniki zakreślonej w ten sposób analizy pozwoliły też na udzielenie odpowiedzi na stawiane pytania badawcze.

Pojęcie osoby małoletniej, tak jak pojęcie dziecka, choć używane w ustawodawstwie wielokrotnie, nie posiada ani na gruncie krajowym, ani międzynarodowym definicji legalnej. Dla określenia osoby niebędącej osobą dorosłą ustawodawca używa wielu pojęć. Zasadniczych problemów nie budzi określenie górnej granicy wieku osoby małoletniej. Kwestia ta została odmiennie uregulowana tylko na gruncie prawa karnego. Przedmiot szerokiej i wciąż nierozstrzygniętej dyskusji stanowi określenie momentu początkowego życia dziecka. Dlatego też na potrzeby monografii niezbędne okazało się zdefiniowanie pojęcia osoby małoletniej, co uczyniono w rozdziale 1.

Właściwe zrozumienie roli, jaką wobec osoby małoletniej pełni przedstawiciel ustawowy, wymagało przedstawienia ewolucji przepisów prawa cywilnego materialnego, prawa rodzinnego oraz prawa procesowego, w zakresie odnoszącym się do problemu reprezentacji dziecka. Rozważaniom uwzględniającym ostatnich sto lat ustawodawstwa polskiego poświęcony został rozdział 2.

W rozdziale 3 omówiono zagadnienia związane z udziałem osoby małoletniej w postępowaniach spadkowych, opisując szczegółowo specyfikę postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, postępowania o dział spadku oraz o uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które z uwagi na swój charakter stanowią najlepsze tło dla roztrząsania kwestii związanych z reprezentacją osoby małoletniej w sprawach spadkowych. Dlatego też rozważania pracy w dużej mierze ograniczają się do badań czynionych na tle regulacji dotyczących ww. spraw. W rozdziale tym zestawiono także po raz pierwszy rozważania teoretyczne z wynikami badań empirycznych odnoszących się do pozycji osoby małoletniej we wskazanych kategoriach postępowań.

W kolejnym rozdziale określono definicję pojęcia reprezentacji oraz zaprezentowano standardy, jakie zgodnie z regulacjami międzynarodowymi winna spełniać reprezentacja osób małoletnich. Ponadto zidentyfikowano podmioty, które mogą pełnić funkcję przedstawiciela ustawowego osoby małoletniej. Omówiono źródło umocowania każdego z nich, generalne założenia dotyczące sposobu wykonywania przez każdy z podmiotów reprezentacji oraz ustawowe wyłączenia przedstawicielstwa ustawowego. Rozważania teoretyczne po raz kolejny zestawiono z wynikami badań empirycznych, dokonując przy tym krytycznej oceny sposobu sprawowania przedstawicielstwa ustawowego w praktyce.

W rozdziale 5 odniesiono się szczegółowo do czynności, które przedstawiciele ustawowi są uprawnieni podejmować w imieniu osoby małoletniej w sprawach spadkowych. Dokonano przy tym rozróżnienia powyższych na czynności przekraczające i nieprzekraczające zakresu zwykłego zarządu majątkiem małoletniego. Rozważania te uczyniły wstęp do opartego na wynikach badań empirycznych opisu spraw o udzielenie zezwolenia na dokonanie czynności przekraczających zwykły zarząd majątkiem małoletniego. Ponadto odniesiono się do stanowiącego przedmiot szerokiej dyskusji zagadnienia wpływu postępowań o udzielenie zezwolenia na możliwość złożenia w imieniu osoby małoletniej oświadczenia w trybie art. 1015 § 1 k.c.

Omówienie zagadnienia reprezentacji osób małoletnich w postępowaniach spadkowych było możliwe dzięki skorzystaniu z kilku metod badawczych stosowanych w naukach prawnych. W pierwszej kolejności, posługując się metodą dogmatycznoprawną, autorka dokonała analizy źródeł prawa krajowego i międzynarodowego dotyczących szeroko rozumianej reprezentacji dziecka w postępowaniu nieprocesowym, ze szczególnym uwzględnieniem postępowań spadkowych. Jednocześnie dla uzyskania pełnego obrazu współczesnego ustawodawstwa skorzystano z metody historycznoprawnej. Powyższe umożliwiło przedstawienie ewolucji, jakiej w ostatnich stu latach uległo zarówno krajowe, jak i międzynarodowe ustawodawstwo w zakresie problematyki stanowiącej przedmiot rozważań pracy. Wykorzystanie wskazanych powyżej metod badawczych pozwoliło także na identyfikację cech podmiotu określanego mianem „małoletni” i „dziecko” oraz zobrazowanie zmian, jakim w ostatnich stu latach uległa rola i pozycja dziecka w postępowaniach sądowych. Pozwoliło to lepiej oddać skalę i znaczenie problemów, z jakimi w kontekście reprezentacji dziecka musimy mierzyć się obecnie. Ponadto umożliwiło lepsze zrozumienie wartości, jakimi kieruje się ustawodawca, tworząc regulacje odnoszące się do osoby dziecka i jego roli w postępowaniu sądowym, a zwłaszcza postępowaniu spadkowym. Rozważania czynione z wykorzystaniem omówionych metod badawczych zostały uzupełnione o wyniki szczegółowej analizy dostępnych opracowań naukowych i wyrażonych w nich poglądów przedstawicieli doktryny oraz stanowisk judykatury zawartych w dostępnym orzecznictwie sądów, w szczególności Sądu Najwyższego, a zatem z wykorzystaniem metody teoretycznoprawnej. Mając jednak na uwadze, że jest także praktykiem prawa, wieloletnim asystentem sędziego Sądu Najwyższego, autorka niniejszego opracowania za niezbędne uznała posłużenie się metodą empiryczną i ustalenie, jak obowiązujące przepisy prawa dotyczące reprezentacji osób małoletnich w postępowaniach spadkowych stosowane są w praktyce, tj. jak sądy i upoważnione do tego podmioty wywiązują się z nadrzędnego obowiązku troski o dobro dziecka. Założenie to było determinowane potrzebą jak najpełniejszego omówienia problematyki reprezentacji osób małoletnich w sprawach spadkowych. Dlatego też szeroką analizę przepisów prawa krajowego i międzynarodowego, orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów powszechnych oraz poglądów przedstawicieli doktryny wzbogacono o wnioski płynące z przeprowadzonych na potrzeby opracowania badań aktowych. Badania te nie miały charakteru badań statystycznych, które niewątpliwie wymagałyby nie tylko zdecydowanie większej próby akt, ale również specjalistycznych narzędzi do ich przeprowadzenia. Celem autorki było jedynie zidentyfikowanie problemów, które ujawniają się podczas rozstrzygania tego rodzaju spraw, oraz zbudowanie podstaw dla dalszych rozważań pracy i formułowania wniosków delege ferenda.

Badania empiryczne podzielone zostały na dwa etapy. Pierwszy stanowiła analiza spraw spadkowych rozpoznawanych przez wydziały cywilne sądów rejonowych. Przystępując do opracowywania badań aktowych w tym zakresie, autorka zwróciła się do 15 sądów rejonowych z terenu całego kraju z wnioskami o wgląd w akta co najmniej 10 spraw: o stwierdzenie nabycia spadku (art. 669 k.p.c.), o dział spadku (art. 680 k.p.c.) oraz o uchylenie się od skutków odrzucenia lub przyjęcia spadku (art. 690 k.p.c.), prowadzonych w latach 2008–2018, w których jednym z uczestników była osoba małoletnia reprezentowana przez rodzica, opiekuna prawnego, kuratora lub inny upoważniony do tego podmiot. Ostatecznie badaniu poddanych zostało 112 spraw z 12 sądów, tj.:

Realizując drugi etap badań, autorka wystosowała wnioski do 14 sądów rejonowych z terenu całego kraju o umożliwienie jej zapoznania się z aktami spraw o wyrażenie zgody przez sąd na dokonanie czynności przekraczających zwykły zarząd majątkiem małoletniego (art. 583 lub art. 593 k.p.c.) związanych z postępowaniem spadkowym (np. o wyrażenie zgody na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego czy zawarcie ugody w imieniu małoletniego w sprawie o dział spadku) z lat 2008–2018. Ostatecznie przeprowadzono analizę akt 105 spraw spełniających powyższe kryteria z 11 sądów rejonowych, tj.:

Przeprowadzona we wskazany sposób kompleksowa analiza zagadnienia reprezentacji osoby małoletniej w postępowaniach spadkowych pozwoliła na sformułowanie wniosków wyrażonych na koniec każdego z rozdziałów oraz w zakończeniu pracy. Rozważania te potwierdzają, jak istotna jest właściwa, zgodna z szeroko rozumianym dobrem dziecka, reprezentacja jego interesów w postępowaniach sądowych. Co ważne, poczynione rozważania pozwoliły nie tylko na identyfikację podmiotów zobowiązanych do reprezentacji osoby małoletniej w sprawach spadkowych i ich uprawnień oraz obowiązków w tym zakresie, ale również umożliwiły identyfikację problemów, jakie pojawiają się na tym tle w praktyce. Niebagatelny wkład w powyższe mają przeprowadzone badania aktowe, które najlepiej obrazują rzeczywisty stan rzeczy, potwierdzając tym samym swoją przydatność w tworzeniu opracowań z zakresu prawa, zwłaszcza prawa procesowego.