Podrecka Małgorzata, Rękojmia za wady prawne rzeczy sprzedanej

Monografie
Opublikowano: LexisNexis 2011
Rodzaj:  monografia
Autor monografii:

Rękojmia za wady prawne rzeczy sprzedanej

Autor fragmentu:

Wprowadzenie

Przedmiotem książki jest analiza rękojmi za wady prawne przy sprzedaży rzeczy. Temat jest interesujący z kilku powodów.

Po pierwsze, obecnie w zasadzie nie wiadomo, za co sprzedawca odpowiada na podstawie rękojmi. Z jednej strony dynamiczny rozwój stosunków prawnych, a z drugiej wprowadzenie nowych regulacji rękojmi w innych systemach prawnych spowodowały, że także w polskiej literaturze i orzecznictwie zakres okoliczności objętych rękojmią jest różnie ujmowany. Brak przy tym wyraźnego rozgraniczenia okoliczności, które powodują odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady prawne, i okoliczności, za które sprzedawca odpowiada w inny sposób, w szczególności na podstawie przepisów o niewykonaniu i nienależytym wykonaniu zobowiązania. Rękojmia, będąca odrębnie uregulowaną instytucją prawną, stanowi sankcję za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez sprzedawcę, a jednocześnie odpowiedzialność ta jest oparta na innych zasadach niż wynikające z art. 471 i n. k.c.; w szczególności odpowiedzialność ta jest niezależna od winy i wiedzy sprzedawcy o wadzie. Powstaje pytanie o konsekwencje wynikające z takiej odrębnej regulacji, w tym o dopuszczalny zakres okoliczności objętych rękojmią oraz o zbieg z przepisami o niewykonaniu i nienależytym wykonaniu zobowiązania.

Po drugie, w Polsce prowadzone są prace nad projektem nowego Kodeksu cywilnego. Niektóre z zaproponowanych rozwiązań eliminują z obszaru prawa zobowiązań rękojmię jako odrębną instytucję prawa. Powoduje to pytanie, czy rękojmia za wady prawne jest potrzebna w polskim systemie prawnym, a jeżeli tak, to jak należałoby zmienić obowiązujące uregulowanie, aby stała się ona bardziej funkcjonalna, a z drugiej strony, aby nie wiązała się z nadmiernym ryzykiem odpowiedzialności po stronie sprzedawcy?

Próbując odnieść się do pierwszego ze wspomnianych zagadnień, należy stwierdzić, że ustalenie przypadków objętych rękojmią za wady prawne przy sprzedaży rzeczy wymaga uprzedniego rozstrzygnięcia dwóch zagadnień.

Najpierw trzeba określić, jakiego rodzaju ograniczenia treści lub wykonywania własności mogą stanowić wadę prawną. Kwestia ta jest ściśle związana z wykładnią art. 556 § 2 k.c. Ogólnie rzecz ujmując, można wskazać trzy koncepcje dotyczące przedmiotu odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady prawne. Każda z nich wiąże się z innym zakresem okoliczności objętych tą odpowiedzialnością.

Można przyjąć, że rękojmia obejmuje wyłącznie przypadki, gdy rzecz sprzedana stanowi własność osoby trzeciej albo jest obciążona użytkowaniem wieczystym, ograniczonym prawem rzeczowym lub prawem obligacyjnym skutecznym względem nabywcy rzeczy albo prawem własności intelektualnej. Chodzi tu o odpowiedzialność za tzw. nieprzeniesienie pełnej prawnej kompetencji w stosunku do rzeczy, a więc o sytuację, w której osobie trzeciej przysługuje prawo, którego treść pokrywa się częściowo z treścią prawa własności, a przez to ogranicza to ostatnie. Innymi słowy, osoba trzecia ma swoją własną kompetencję w stosunku do rzeczy, która ogranicza kompetencję nabywcy i może mu być skutecznie przeciwstawiona. Konstrukcja ta jest najbliższa wykładni literalnej i systemowej art. 556 § 2 k.c., opierającej się na przyporządkowaniu pojęcia obciążenia rzeczy do kategorii czynności rozporządzających (art. 57 § 1 k.c.).

Według drugiej koncepcji rękojmia obejmuje przypadki, gdy rzecz sprzedana stanowi własność osoby trzeciej albo jest obciążona prawem osoby trzeciej, w tym przypadki, gdy osobie trzeciej przysługuje uprawnienie prawokształtujące lub roszczenie, którego wykonanie prowadzi do pozbawienia lub ograniczenia własności kupującego, jak również sytuacje, gdy rzecz podlega normom prawnym, których zastosowanie w drodze indywidualnie adresowanej czynności właściwego organu powoduje taki skutek. Chodzi tu o objęcie rękojmią wszelkich przypadków nabycia własności bez tzw. trwałości prawnej, gdy kupujący utracił własność rzeczy po jej nabyciu, ale podstawy umożliwiające to istniały już w chwili miarodajnej dla ustalenia istnienia wady prawnej. W świetle tej koncepcji wadą prawną mogą być nie tylko prawa, które stanowią „wycinek” własności przeniesionej na kupującego, ale wszelkie prawa rzeczowe i obligacyjne, które ograniczają zarówno treść, jak i wykonywanie prawa własności, w tym takie, które mogą doprowadzić do pozbawienia lub ograniczenia własności kupującego w przyszłości. W drodze analogii rękojmią mogą być objęte również przypadki, gdy pozbawienie lub ograniczenie własności kupującego nie jest skutkiem wykonywania prawa przez osobę trzecią, ale wynika z czynności właściwych organów. Przyjęcie takiej koncepcji odpowiedzialności za rękojmię można uzasadnić przede wszystkim historycznym rozwojem tej instytucji oraz potrzebą dostosowania jej funkcji do dynamicznego rozwoju prawa. Ewolucja odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady prawne w większości systemów prowadziła od odpowiedzialności za ewikcję rozumianą jako rzeczywiste pozbawienie kupującego rzeczy, przez objęcie tą odpowiedzialnością przypadków samego tylko istnienia prawa, obciążającego rzecz z jednej strony, a z drugiej - przez taką wykładnię przepisów o ewikcji, która samo podniesienie roszczenia w stosunku do nabywcy traktuje jako przypadek ewikcji całkowitej lub częściowej, w zależności od treści tego roszczenia. Objęcie rękojmią przypadków uprawnień prawokształtujących i roszczeń, których wykonanie prowadzi do pozbawienia lub ograniczenia własności kupującego, uzasadnione jest wykładnią funkcjonalną art. 556 § 2 k.c. Objęcie rękojmią przypadków, gdy rzecz podlega określonej normie prawnej, której zastosowanie w drodze indywidualnie adresowanej decyzji powoduje pozbawienie lub ograniczenie własności kupującego, jest wynikiem zastosowania w tych przypadkach art. 556 § 2 per analogiam k.c.

W myśl trzeciej koncepcji, rękojmia jest odpowiedzialnością za niezgodność rzeczy z umową i obejmuje nie tylko prawa osoby trzeciej w stosunku do rzeczy, ale także zobowiązania, które z mocy prawa przechodzą na nabywcę rzeczy, mimo że nie stanowią prawa obciążającego rzecz w rozumieniu jednej z dwóch poprzednio przedstawionych koncepcji.

Następnie należy się zastanowić, jaka jest chwila miarodajna dla ustalenia istnienia wady prawnej. Kwestia ta jest związana z celem rękojmi. Ogólnie rzecz ujmując, celem tym jest ochrona kupującego. Ochrona ta jest realizowana przez zapewnienie nabycia przez kupującego rzeczy w stanie wolnym od wad prawnych, co ma z kolei służyć zapewnieniu ekwiwalentności świadczeń po obydwu stronach umowy sprzedaży. W takim wypadku rozsądne wydaje się przyjęcie, że, co do zasady, chwilą miarodajną dla ustalenia istnienia wady prawnej powinna być chwila spełnienia świadczenia, to jest moment przeniesienia własności, a jeżeli nie doszło do przejścia własności - to chwila, w której w normalnym toku zdarzeń powinno ono nastąpić. Oznacza to, że wady powstałe po zawarciu umowy, a przed przeniesieniem własności, bądź przed nastąpieniem chwili, w której powinno nastąpić przejście własności, powinny być objęte odpowiedzialnością z tytułu rękojmi. Taki pogląd może spotkać się z zarzutem, że ochrona kupującego jest posunięta zbyt daleko kosztem sprzedawcy. Można by przecież przyjąć, że za wady powstałe po zawarciu umowy (lub zindywidualizowaniu rzeczy - przy sprzedaży rzeczy przyszłych i oznaczonych co do gatunku) zbywca odpowiada na zasadzie winy, to jest według przepisów art. 471 i n. k.c. Taki argument jest rozsądny, jednak to samo można by powiedzieć o odpowiedzialności za wady istniejące w momencie zawarcia umowy (zindywidualizowania rzeczy), a jednak ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie odrębnego reżimu odpowiedzialności za wady, w którym odpowiedzialność sprzedawcy nie jest uzależniona od jego winy, przy czym ustawodawca nie przesądził, jaka chwila jest miarodajna dla ustalenia tej odpowiedzialności. Po zawarciu umowy zobowiązującej do przeniesienia własności albo umowy przedwstępnej sprzedaży, a przed przeniesieniem własności - jeżeli nastąpią okoliczności mogące prowadzić do pozbawienia lub ograniczenia własności kupującego, niezależne od sprzedawcy, a nie stanowiące przypadku siły wyższej - sprzedawcy nie przysługują środki prawne zmierzające do uchylenia się od zawarcia umowy przenoszącej własność (albo przyrzeczonej) w celu uniknięcia odpowiedzialności z tytułu rękojmi. Jeżeli sprzedawca ma odpowiadać za wystąpienie takich okoliczności na podstawie rękojmi, to oznacza to znacznie większe ryzyko po jego stronie, niż w przypadku przyjęcia, że chwilą miarodajną dla ustalenia istnienia wady prawnej jest chwila zawarcia umowy, a za ewentualne wadliwości przenoszonego tytułu powstałe później odpowiada on na innej podstawie, w szczególności na zasadach określonych w art. 471 i n. k.c.

Także kupujący znajduje się w niekorzystnej sytuacji w przypadku, gdy po zawarciu umowy zobowiązującej do przeniesienia własności albo umowy przedwstępnej sprzedaży nastąpią okoliczności powodujące wadę prawną rzeczy sprzedanej. Trzeba silnych argumentów, aby przyjąć, że wystąpienie takich okoliczności jest objęte ryzykiem kupującego. Moim zdaniem nie ma tu miejsca na ryzyko kupującego, chyba że strony postanowiły inaczej. W takiej sytuacji należy kupującemu przyznać prawo odmowy przyjęcia świadczenia i odstąpienia od zawarcia umowy przenoszącej własność bądź umowy przyrzeczonej na podstawie przepisów o rękojmi w oparciu o wnioskowanie a maiori ad minus. To oznacza, że sprzedawca odpowiada na zasadzie rękojmi nie tylko za wady istniejące w chwili zawarcia umowy zobowiązującej do przeniesienia własności (albo umowy przedwstępnej sprzedaży, albo umowy sprzedaży z zastrzeżeniem prawa własności), ale przede wszystkim za wady istniejące w chwili przeniesienia własności albo w chwili, w której powinno nastąpić przejście własności.

W zakresie drugiego ze wspomnianych zagadnień, to jest celowości utrzymania odrębnej regulacji z tytułu rękojmi za wady rzeczy, należy powiedzieć, że znaczenie rękojmi jest nie do przecenienia. Warunkiem zapewnienia w ten sposób skutecznej ochrony kupującego jest wyeliminowanie wszelkich wątpliwości, które mogą mieć wpływ na skuteczne wykorzystanie tego instrumentu ochrony prawnej. O wskazanych zmianach w ustawodawstwie piszę w rozdziale ostatnim, poświęconym proponowanym zmianom w ustawodawstwie.

W niniejszej pracy podejmuję zagadnienia dotyczące rękojmi za wady prawne przy sprzedaży rzeczy. Instytucja ta, w odniesieniu do sprzedaży praw, wykazuje wiele odrębności i z tego powodu zasadnym wydaje się uporządkowanie w pierwszej kolejności zagadnień dotyczących rękojmi przy sprzedaży rzeczy i systemowe przedstawienie tej instytucji. Rękojmia za wady prawne przy sprzedaży praw wydaje się być tematem na odrębne opracowanie .

W Polsce obowiązują obecnie dwie, a według niektórych autorów nawet trzy, regulacje znajdujące zastosowanie do wad prawnych przy sprzedaży rzeczy.

Po pierwsze, kwestie te normuje Kodeks cywilny (art. 556 § 2 i n. k.c.). Regulacja ta znajduje zastosowanie do wszystkich umów sprzedaży, dla których właściwe jest prawo polskie, z wyjątkiem umów sprzedaży międzynarodowej. Te ostatnie podlegają regulacji odpowiedzialności za wady prawne zawartej w konwencji Narodów Zjednoczonych o międzynarodowej sprzedaży towarów. W zakresie nieunormowanym w konwencji stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, o ile prawo polskie jest prawem właściwym dla umowy.

Po drugie, umowy sprzedaży w obrocie konsumenckim poddane są przepisom ustawy z 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego. W literaturze wyrażane są wątpliwości co do tego, czy regulacja zawarta w tej ustawie jest kompleksowa, w szczególności czy obejmuje ona odpowiedzialność za wady prawne towaru konsumpcyjnego. W pracy tej prezentuję stanowisko, według którego w takim przypadku stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego o rękojmi za wady prawne, a nie przepisy ustawy.

Problematyka odpowiedzialności za wady prawne na gruncie konwencji wiedeńskiej nie jest przedmiotem niniejszej książki. W niektórych jej fragmentach odwołuję się do poglądów wyrażanych w odniesieniu do rękojmi przy sprzedaży międzynarodowej w celach porównawczych.

Książka poświęcona jest rękojmi za wady prawne przy sprzedaży rzeczy w prawie polskim. Nie stanowi opracowania o charakterze prawnoporównawczym. W niektórych jej fragmentach odwołuję się do przepisów i poglądów wyrażanych w innych systemach prawnych, w celu pokazania możliwych rozwiązań danego zagadnienia i implikacji związanych z przyjęciem takich rozwiązań. W szczególności dużo miejsca poświęcam przedstawieniu niektórych zagadnień w prawie niemieckim, a to z uwagi na ich podobieństwo do problemów wymagających odniesienia się na gruncie prawa polskiego, jak również dostępność bogatej literatury przedmiotu.

Przygotowując się do pisania tej pracy starałam się uzyskać dostęp do wiodących w danych krajach publikacji w zakresie literatury przedmiotu. Przedstawiane poglądy wynikają z lektury zwykle dwóch lub trzech źródeł dotyczących danego systemu prawa. W większości przypadków opieram się na własnym tłumaczeniu przepisów prawnych oraz poglądów wyrażanych w innych krajach. Przytaczane poglądy stanowią głównie cytaty zaczerpnięte z tłumaczonych dzieł. Odwołania te nie mają charakteru kompleksowego. Nie powinny być również traktowane jako przedstawienie najbardziej aktualnych poglądów na określone zagadnienie. W dobie panującej, zwłaszcza w Europie, ogólnej tendencji do modernizowania prawa zobowiązań zarówno przedstawiane regulacje prawne, jak i oparte na nich poglądy mogły ulec zmianie przed publikacją książki. Z przedstawionych powyżej powodów przepisy i poglądy dotyczące obcych systemów prawnych mają jedynie stanowić tło dla analizy poszczególnych rozwiązań dotyczących rękojmi za wady prawne przy sprzedaży rzeczy na gruncie prawa polskiego.

Zapraszam do lektury.

Autor fragmentu:

ROZDZIAŁI
Założenia odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady prawne rzeczy sprzedanej

1.Wzajemny charakter umowy sprzedaży. Cel rękojmi za wady prawne

W rozważaniach na temat rękojmi za wady prawne nie sposób pominąć celu tej odpowiedzialności jako czynnika determinującego przyjęcie określonych założeń i przedmiotu rękojmi. Ogólnie rzecz ujmując, celem tym jest ochrona kupującego. Jest ona realizowana przez zapewnienie nabycia przez kupującego rzeczy w stanie wolnym od wad, co ma z kolei służyć zapewnieniu ekwiwalentności świadczeń obydwu stron umowy sprzedaży . Uzasadnieniem omawianej koncepcji odpowiedzialności jest istota umów wzajemnych, w których występuje (oceniana subiektywnie) ekwiwalentność świadczeń stron. Ujawnienie się wad po wydaniu przedmiotu sprzedaży prowadzi do zburzenia pierwotnej równowagi świadczeń, a celem rękojmi jest przywrócenie tej równowagi (w takim zakresie, w jakim jest to możliwe) lub zlikwidowanie stosunku umownego . W literaturze uzasadniano odpowiedzialność z tytułu rękojmi naturą umowy wzajemnej, czyli takiej, która każdej stronie zapewnia odpowiednik jej świadczenia, jak również ochroną...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX