Krysińska-Wnuk Lena, Regulacja zwolnień grupowych pracowników

Prawna regulacja zwolnień grupowych była niezbędnym środkiem pozwalającym na racjonalizację zatrudnienia, która stała się konieczna w obliczu przekształceń społeczno-gospodarczych w Europie w drugiej połowie XX wieku, kiedy po okresie powojennej prosperity nastąpiła recesja gospodarcza. Ponadto przemysł europejski musiał na rynku konkurować z dynamicznie rozwijającymi się gospodarkami Stanów Zjednoczonych oraz z gospodarkami krajów azjatyckich. Pracodawcy zaczęli więc na szeroką skalę obniżać koszty pracy umieszczając zakłady produkcyjne na tych obszarach, gdzie były one niższe. Spowodowało to konieczność zwolnień dużej liczby pracowników z rodzimych zakładów produkcyjnych. Znaczące różnice w sytuacji zwalnianych pracowników w poszczególnych krajach Unii Europejskiej starano się złagodzić przyjmując dyrektywę 75/129/EWG dotyczącą zwolnień zbiorowych pracowników. Dyrektywa ta została następnie w 1992 roku znowelizowana dyrektywą 92/56/EWG. Obie te dyrektywy w 1998 roku zostały skonsolidowane dyrektywą 98/59/WE dotyczącą zwolnień zbiorowych.

W tym samym czasie Polska borykała się z problemami gospodarczymi i społecznymi innego rodzaju i chociaż recesja na rynkach światowych oraz globalizacja nie pozostały bez wpływu na sytuację w kraju, to obowiązująca wtedy i realizowana odgórnie doktryna pełnego zatrudnienia i usztywniające rozwiązania prawne powodowały, że do masowych zwolnień nie dochodziło. Przełom polityczny roku 1989 spowodował znaczące zmiany gospodarcze, m.in. uruchomił proces przekształceń własnościowych przedsiębiorstw państwowych. Konieczne zatem stało się uelastycznienie przepisów mających zapewnić większą swobodę pracodawców w kształtowaniu składu załogi, co przy sztucznie utrzymywanym wysokim zatrudnieniu w przedsiębiorstwach państwowych oznaczało przede wszystkim konieczność dokonania na dużą skalę zwolnień grupowych. Na zwolnienia tego rodzaju pozwalała już ustawa z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy, która została następnie od dnia 1 stycznia 2004 r. zastąpiona ustawą z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników.

Należy zwrócić uwagę, iż od początku, od roku 1990 zwolnienia tego rodzaju określano w doktrynie, orzecznictwie i piśmiennictwie jako "zwolnienia grupowe"; natomiast ustawa o zwolnieniach 2003 wprowadza ustawowy termin "grupowe zwolnienie"; zatem poddając analizie polską ustawę posługuję się zarówno terminem ustawowym "grupowe zwolnienie", jak i tradycyjnie używanym określeniem "zwolnienia grupowe". Natomiast w odniesieniu do źródeł prawa wspólnotowego przyjęłam termin "zwolnienia zbiorowe", który jest bliższy terminowi collective redundancies stosowanemu w dyrektywach.

W okresie przemian w Polsce niesłusznie zakładano, wbrew doświadczeniom państw Europy Zachodniej, że zwolnienia takie będą zjawiskiem jedynie czasowym. Wpisały się one bowiem na stałe w krajobraz gospodarki rynkowej. Zwolnienia grupowe są obecnie jednym z najważniejszych zjawisk współczesnego rynku pracy, stanowiąc złożony problem o charakterze prawnym, społecznym i ekonomicznym. Reżim prawny zwolnień grupowych odpowiada potrzebom pracodawców w zakresie elastycznego, uproszczonego trybu redukcji zatrudnienia, gdy wymaga tego sytuacja ekonomiczna przedsiębiorstwa. Współczesna Polska musi podołać trudnościom funkcjonowania rynku pracy wynikającym z globalizacji. Jednym z wymagań współczesnej gospodarki rynkowej jest potrzeba szybkich i elastycznych przekształceń strukturalnych, pozwalających przedsiębiorstwom zachować konkurencyjność. Zmiany technologiczne, a także własnościowe po stronie pracodawcy często powodują konieczność głębokiej restrukturyzacji i w efekcie dokonania zwolnień większej grupy pracowników.

Ustanowienie specjalnego trybu pozwalającego na rozwiązanie stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników ułatwia pracodawcom dokonanie koniecznych zmian funkcjonowania zakładu pracy, lecz jednocześnie w znaczący sposób narusza pewność pracy, co spowodowało konieczność ustanowienia dodatkowych form ochrony zwalnianych pracowników. Są nimi specyficzny tryb informacyjno-konsultacyjny stosowany przy zwolnieniach grupowych oraz dodatkowe środki osłonowe dla zwolnionych pracowników, do których należą przede wszystkim odprawa pieniężna i prawo pierwszeństwa w zatrudnieniu.

Niniejsza praca jest poświęcona omówieniu zagadnień prawnych związanych ze zwolnieniami grupowymi z uwzględnieniem aspektów społeczno-ekonomicznych. Jej główny wątek stanowi poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy w obecnie obowiązującej regulacji zwolnień grupowych została zachowana równowaga pomiędzy swobodą pracodawcy w kształtowaniu składu załogi a ochroną pracowników. Wybór tematyki pracy został dokonany ze względu na znaczenie prawnej regulacji zwolnień grupowych zarówno dla ochrony pracowników, jak i roli, jaką zwolnienia tego typu odgrywają w procesach restrukturyzacji zakładów pracy. W literaturze krajowej, mimo licznych prac poświęconych problematyce regulowanej w ustawie o zwolnieniach nie ma jak dotąd opracowania, w którym nie tylko dokonano by analizy przepisów ustawy i dorobku orzecznictwa, ale które traktowałoby rozwiązania prawne z punktu widzenia równowagi pomiędzy prawem pracodawcy do kształtowania składu załogi a ochroną pracowników; równowaga taka służy zarówno rozwojowi przedsiębiorstw, jak i interesom pracowników. Ukazanie regulacji prawnej zwolnień grupowych na tle regulacji wspólnotowych, orzecznictwa oraz praktyki stanowi szersze źródło refleksji nad potrzebą dalszych modyfikacji polskich rozwiązań.

Za pomoc w przygotowaniu pracy dziękuję Panu Prof. dr. hab. Jerzemu Wratnemu, którego życzliwość, cierpliwość i wsparcie pozwoliły nakreślić wyważony obraz omawianej regulacji prawnej.

Składam także serdeczne podziękowania Pani Prof. dr hab. Marii Matey-Tyrowicz za ukazanie niebagatelnej roli pokory w procesie twórczym oraz pomoc przy przedstawianiu zagadnień prawa wspólnotowego i międzynarodowego. Nieoceniony wkład w pracę miały także życzliwe uwagi Pana Prof. dr. hab. Grzegorza Goździewicza i Pana Dr. hab. Leszka Mitrusa, którym serdecznie dziękuję.

Szczególne podziękowania składam moim Najbliższym - mojej Mamie, Tacie i Mężowi, bez codziennego wsparcia których praca ta nigdy nie byłaby ukończona.

Autorka