Malinowski Andrzej, Pytania i odpowiedzi. Teoria i zastosowanie w postępowaniu karnym oraz cywilnym

Pytania i odpowiedzi są nieodłącznie związane z zachowaniem ludzi. Zadawanie pytań jest punktem wyjścia dla każdego wnioskowania, zarówno w życiu codziennym, jak i w nauce, wszystkie sytuacje problemowe sprowadzają się bowiem do znalezienia odpowiedzi na jakieś pytanie. Dotyczy to zarówno problemów teoretycznych, jak i praktycznych.

Pytanie powinno być odpowiednio sformułowane: jednoznaczne i zrozumiałe dla odbiorcy, powinno umożliwić pytającemu uzyskanie od odpowiadającego potrzebnej mu, określonej w pytaniu informacji.

Poprawne postawienie pytania wiąże się z wieloma zagadnieniami, nie tylko dotyczącymi tego, o co pytamy, lecz także takich kwestii, jak odpowiednie sformułowanie pytania, odpowiedni dobór odpowiadającego - takiego, który może i ma kompetencje do udzielenia odpowiedzi. Pytanie winno też realizować cel, jaki stawia przed nim pytający.

Pytanie nie jest ani prawdziwe, ani fałszywe (nie jest zdaniem w sensie logicznym), klasyczna logika zdań nie zajmuje się pytaniami. Pytania są przedmiotem zainteresowań stosunkowo młodej gałęzi logiki, zwanej logiką erotetyczną (inaczej logiką pytań). Prekursorem logiki pytań w XIX w. był B. Bolzano, zaś sam termin „logika erotetyczna” na określenie analizy logicznej pytań i odpowiedzi zaproponowali A. Prior i M. Prior w 1955 r., od tego czasu logika pytań i odpowiedzi najczęściej jest określana tym mianem. Znaczący udział w rozwoju logiki pytań mają polscy logicy, poczynając od prekursorskich międzywojennych prac polskiego logika K. Ajdukiewicza , po Z. Cackowskiego, J. Giedymina, L. Koja, T. Kubińskiego i innych. Istotny wkład wnieśli też logicy zagraniczni, tacy jak L. Åqvist, N. Belnap, D. Harrah, T. Steel i inni.

Z problematyką pytań wiążą się również prace językoznawców, mające za przedmiot tzw. zdania pytajne , a także opracowania z zakresu teorii argumentacji, w szczególności dotyczące erystyki.

Problematyka prawniczych zastosowań logiki pytań w polskiej literaturze była poruszana w małym zakresie i nie doczekała się dotychczas żadnego szerszego, odrębnego omówienia. Reprezentują ją dwa zwięzłe opracowania przygotowane z udziałem M. Lipczyńskiej , dosyć ogólne prezentacje w kilku podręcznikach logiki dla prawników, a także pośrednio wiążące się ze stawianiem pytań rozważania proceduralne lub kryminalistyczne.

W niniejszej pracy w szerszym zakresie wykorzystujemy prace K. Ajdukiewicza, J. Giedymina oraz N. Belnapa i T. Steela jako - naszym zdaniem - najbliższe potocznemu rozumieniu pytań i najbardziej przydatne w praktycznym zastosowaniu w pracy prawnika. Wykorzystamy również w pewnym zakresie literaturę z zakresu lingwistyki oraz erystyki.

Problematyka właściwego zadawania pytań ma zasadnicze znaczenie dla prawnika uczestniczącego w postępowaniach dowodowych, zarówno w sprawach zawisłych przed sądami, jak i innymi organami rozstrzygającymi. Postępowanie przygotowawcze w procedurze karnej czy też przygotowanie pozwu lub wniosku w postępowaniu cywilnym wymaga z reguły zebrania informacji o sprawie, w znacznej mierze informacji uzyskanej w drodze stawiania pytań dotyczących zdarzeń przeszłych, ich przyczyn, skutków, sposobu działania, motywacji itp. Również w trakcie samego postępowania przed organem rozstrzygającym, które daje możność wypowiedzenia się stronom, pytania do drugiej strony, świadków lub biegłych stanowią istotny środek pozwalający na korzystne dla pytającego przedstawienie stanu rzeczy - dotyczy to zarówno postępowań karnych, jak i cywilnych. Szerokie pole do stosowania pytań wiąże się w szczególności z funkcją wykrywczą kryminalistyki, dla której istotne jest uzyskanie odpowiedzi na kilka zasadniczych pytań (tzw. reguła siedmiu złotych pytań), przy pomocy których ustala się sprawcę i okoliczności badanego zdarzenia. Stawiane pytania decydują o specyfice i odrębnościach tych procesów, rzutują na ich rezultaty. Umiejętność ich poprawnego formułowania jest zatem niezbędna dla uczestników postępowań prawnych. Właściwego sformułowania wymaga także pytanie dotyczące stanu prawnego, kierowane do organu uprawnionego do udzielania takich odpowiedzi (SN, NSA, TK, ETS). Z tych względów problematyka właściwego i trafnego stawiania pytań i udzielania odpowiedzi powinna stanowić przedmiot zainteresowania każdego prawnika.

Najskuteczniejszą strategią w rozwijaniu umiejętności prawnika w zakresie właściwego stawiania pytań jest łączenie ustaleń logicznych z wnioskami płynącymi z praktyki stawiania pytań, ustaleniami nauk prawnych, a także zasadami ugruntowanymi w orzecznictwie. W dotychczasowej praktyce prawniczej brakowało tego pierwszego elementu, był on reprezentowany z reguły tylko przez logiczne intuicje prawnika. Jest to niezrozumiałe z tego względu, że w zasadzie wszyscy prawnicy doceniają rolę pytań w procesach stosowania prawa (zarówno pytań dotyczących stanu faktycznego, jak i pytań prawnych).

Z drugiej strony logicy zajmujący się teorią pytań coraz lepiej dostrzegają, że nawet w postaci uproszczonej, mniej sformalizowanej, może ona znaleźć korzystne zastosowanie w pracy prawnika. Wymaga to jednak zrezygnowania z części - teoretycznie niewątpliwie cennych - ustaleń terminologicznych i formalizacji oraz przystosowania teorii do zastosowań praktycznych.

W niniejszym opracowaniu przedstawione zostaną semantyczne, składniowe i metodologiczne problemy logiki pytań w zakresie, w którym zdaniem autora są przydatne w pracy prawnika. Publikacja poświęcona jest przeglądowi różnego rodzaju pytań oraz typów odpowiedzi na pytania, w szczególności przedmiotem analizy będą pytania, które są zadawane w procesach stosowania prawa. Przedstawione zostaną warunki stosowania poszczególnych rodzajów pytań w świetle obowiązującego stanu prawnego.

Opisywane i analizowane będą pytania zadawane w języku naturalnym, poza zakresem opracowania pozostają różnego rodzaju formalne ujęcia logiki pytań jako mające niewielkie praktyczne zastosowanie w pracy prawnika. Poza zakresem opracowania pozostawiamy też problematykę logiczną sprowadzalności zdań pytajnych do innych rodzajów wyrażeń (zdań, rozkazów) oraz odpowiedź na pytanie, czy logiczna teoria pytań może być teorią dedukcyjną.

W intencji autora opracowanie ma łączyć teorię logiczną z wymogami praktyki stosowania prawa. Omawiane w niej reguły stawiania pytań prezentowane są w pracy w sposób zrozumiały, ich akceptacja powinna chronić zadającego pytanie od popełniania pospolitych błędów, prowadząc go do uzyskania odpowiedzi cennych poznawczo i praktycznie. Powiązanie logicznej teorii pytań z prawnymi regulacjami dotyczącymi ich stosowania może również wpłynąć na podwyższenie jakości pytań i przesłuchań.

Z punktu widzenia logika niektóre sformułowania zawarte w pracy mogą być jednak niedostatecznie jasne, gdyż autor ograniczył się do definicji sformułowanych w języku naturalnym, niewymagających od Czytelnika przygotowania logicznego. Jako nadrzędny cel przyjęto powiązanie podstawowych pojęć logiki pytań z praktycznymi potrzebami prawnika w sposób zrozumiały dla osoby bez specjalnego przygotowania z zakresu logiki.

Autor wyraża nadzieję, że przedstawione opracowanie wypełni istniejącą lukę i będzie pomocne dla prawników uczestniczących we wszelkiego rodzaju procedurach, zarówno o charakterze sądowym, jak i administracyjnym.