Trzewik Jacek, Publiczne prawa podmiotowe jednostki w systemie prawa ochrony środowiska

Monografie
Opublikowano: LEX/el. 2016
Rodzaj:  monografia
Autor monografii:

Publiczne prawa podmiotowe jednostki w systemie prawa ochrony środowiska

Autor fragmentu:

WSTĘP

Pojęcie praw podmiotowych jest współcześnie jedną z podstawowych kategorii pojęciowych języka prawnego i prawniczego, także w płaszczyźnie polskiego systemu prawa. Powszechność tego terminu wynika z faktu, że prawa podmiotowe nie są już domeną wyłącznie określonej części regulacji prawnych (a przede wszystkim prawa prywatnego), lecz wręcz przeciwnie, w szerokim znaczeniu można o nich mówić na gruncie każdej gałęzi prawa, w tym także publicznego. Dlatego też trudno jest oddzielić czy ograniczyć analizę praw podmiotowych wyłącznie do prawa administracyjnego czy prawa cywilnego, odrywając ją chociażby od konstytucyjnych regulacji dotyczących praw i wolności.

Instytucja prawa podmiotowego jest stosunkowo często wykorzystywana również na gruncie prawnych regulacji kwestii związanych z ochroną środowiska. Wiąże się to z tym, że każdy człowiek, funkcjonując w danym otoczeniu, stanowiącym wycinek ogólnego środowiska, w naturalny sposób korzysta z jego zasobów, zarówno dla zaspokojenia własnych, indywidualnie zróżnicowanych potrzeb duchowych (kontemplacja piękna natury), jak i tych życiowych (możliwość oddychania świeżym powietrzem, korzystanie z zasobów wody pitnej) czy ekonomicznych (wykorzystując poszczególne elementy przyrodnicze dla celów gospodarczych). Właśnie ta możność postępowania przez jednostkę w określony sposób, przyjmująca formę pozytywnego lub negatywnego kształtowania środowiska, stanowi wyraz wykonywania przysługujących jej praw podmiotowych.

Ta sfera podmiotowych uprawnień jednostki wynikających z faktu egzystowania w środowisku na przestrzeni lat nabierała znaczenia równolegle do zmian zachodzących w prawie ochrony środowiska w rozumieniu przedmiotowym. Zapewne z uwagi na wielce złożony charakter samego środowiska, a przez to również samych relacji człowiek – środowisko, problematyka ta nie była jednak zbyt często podejmowana w doktrynie.

A przecież zachowanie równowagi przyrodniczej, a przez to właściwego stanu środowiska, zwłaszcza współcześnie, powinno być traktowane priorytetowo. Środowisko jako całokształt otoczenia życia człowieka zapewnia mu warunki do prawidłowego życia i rozwoju. Zatem bez zapewnienia odpowiedniej jakości środowiska nie może być mowy o jakiejkolwiek przyszłości człowieka. Co gorsza, bardzo często niezauważanym pozostaje fakt, że bez stworzenia skutecznych regulacji prawnych ochrony środowiska – w pewnym momencie (wobec zaawansowanego stopnia degradacji środowiska) niemożliwe do wykonywania mogą stać się inne, zupełnie podstawowe dla człowieka prawa podmiotowe. Nietrudna do wyobrażenia jest bowiem sytuacja, gdy w ostatecznym rozrachunku zagrożone może być nawet prawo do życia.

Dlatego też, uwzględniając również faktyczną i aksjologiczną podstawę działań podejmowanych na rzecz ochrony środowiska, którą zgodnie z powszechnym w doktrynie stanowiskiem jest nie tyle ochrona samego środowiska lub poszczególnych elementów przyrodniczych, co konieczność ochrony życia i zdrowia człowieka, należy uznać, że przedmiot zainteresowania ustawodawcy, a przez to i sytuacja prawna jednostki, nie mogą być sprowadzane jedynie do charakteryzowania więzi podmiotu z zasobami środowiska. Poszczególne regulacje prawne, w większym czy mniejszym stopniu określające jej pozycję względem środowiska, każdorazowo kreują bowiem równocześnie jej sytuację prawną względem pozostałych podmiotów prawa. Uzasadnione jest tym samym twierdzenie, że sfera uprawnień podmiotowych jednostki, istotna z punktu widzenia prawnej ochrony środowiska, znajduje odzwierciedlenie nie tylko w relacjach pomiędzy jednostką a pozostałymi podmiotami prawa, lecz ma również niebagatelne znaczenie w jej stosunkach o charakterze publicznoprawnym, w odniesieniu do organów władzy publicznej.

Z tego względu, a dodatkowo także z uwagi na dość złożoną istotę środowiska jako przedmiotu rozlicznych stosunków prawnych, należy przyjąć, że środowisko stanowi źródło szerokiej grupy niejednorodnych uprawnień przysługujących zarówno poszczególnym podmiotom z osobna, jak i całej społeczności ludzkiej. Ze względu zaś na wiodącą rolę organów władz publicznych lub innych podmiotów powołanych z mocy prawa lub na podstawie porozumień do organizowania i wykonywania zadań z zakresu ochrony środowiska oraz ugruntowany w doktrynie pogląd o podstawowym znaczeniu w tym zakresie norm prawnych zaliczanych do prawa publicznego – przede wszystkim administracyjnego, szczególnie istotnym zagadnieniem jest wynikająca stąd pozycja prawna jednostki kształtowana w ramach tak nakreślonego systemu prawnej ochrony środowiska. Właśnie problematyka określenia sytuacji prawnej jednostki w płaszczyźnie prawa ochrony środowiska, zwłaszcza w kontekście formułowania przysługujących jej praw i wolności, zyskuje bowiem w ostatnich latach coraz większe uznanie prawne.

Rozważane z punktu widzenia ochrony środowiska prawa podmiotowe, zarówno te sformułowane na gruncie szeroko rozumianych: prawa administracyjnego, jak i prawa cywilnego, z założenia muszą w pewnym zakresie odnosić się do środowiska jako całości lub też pewnej, wyodrębnionej jego części. Podstawą rozróżnienia obu sfer uprawnień podmiotowych jednostki, zabezpieczonych roszczeniem prawnym, jest przede wszystkim ich konstrukcyjna specyfika, właściwa dla danej gałęzi prawa. Niekiedy również różnice te mają swoje źródło w przyjętej w ramach konkretnego stosunku prawnego roli, którą pełni środowisko jako przedmiot tego stosunku. Nie ulega bowiem wątpliwości, że każdorazowe zachowania podmiotów są w pewnym stopniu warunkowane cechami obiektów, do których się odnoszą.

Jak zauważa się w doktrynie, pojęcie publicznych praw podmiotowych jest wyróżnieniem teoretycznym gruntującym ideę państwa prawa i dającym możliwość analizy porządku prawnego z punktu widzenia ochrony jednostki. O ile jednak współcześnie ugruntowany jest w doktrynie pogląd dopuszczający możliwość uznania za podmiot praw i wolności konstytucyjnych także osób prawnych, o tyle w kategoriach sztuczności postrzegane jest niekiedy uznanie ich za podmiot publicznych praw podmiotowych (a wśród nich także możliwość postrzegania w tych kategoriach państwa lub jednostek samorządu terytorialnego). Wątpliwości te znajdują swe potwierdzenie również w klasycznym ujęciu teorii publicznych praw podmiotowych. Koncepcja ta pierwotnie formułowana była bowiem wyłącznie w celu określenia wzajemnych relacji państwa i jego obywateli, a dopiero z upływem czasu, z uwagi na wynikającą z przemian cywilizacyjnych coraz większą złożoność powstających sytuacji prawnych, dopuszczona została możliwość zastosowanie jej w drodze analogii również do sytuacji prawnej podmiotów zbiorowych, zwłaszcza osób prawnych prawa prywatnego i publicznego. Z tego też względu, a także z uwagi na chęć zachowania spójności wywodów oraz antropocentryczne podstawy ochrony środowiska przedmiot rozważań ograniczony został jedynie do publicznych praw podmiotowych jednostki jako pojęcia najbardziej neutralnego i niekontrowersyjnego .

Ogólnie rzecz biorąc, publiczne prawa podmiotowe stanowią szczególnego rodzaju konstrukcję prawną, mającą na celu ochronę pozycji jednostki w jej stosunkach z podmiotami władzy publicznej, w szczególności zaś określającą relacje jednostki względem państwa. Podobne ujęcie tych praw zauważalne jest także na gruncie prawnej ochrony środowiska. Ze względu na klasyfikowanie tej grupy przepisów jako wyspecjalizowanego działu prawa administracyjnego, również i w tej płaszczyźnie, publiczne prawa podmiotowe uwidaczniają się w sferze stosunków zachodzących pomiędzy jednostką a podmiotami publicznymi. In concreto osiąganie celów ochrony środowiska związane jest bowiem z wykonywaniem przez jednostkę oraz ochroną tych publicznych praw podmiotowych, których przedmiotem jest środowisko lub poszczególne elementy przyrodnicze.

Konsekwencją tego faktu jest możliwość przejęcia funkcjonujących w doktrynie klasycznych podziałów publicznych praw podmiotowych i zastosowania ich w ramach prawa ochrony środowiska. Na tej płaszczyźnie, podobnie jak i w doktrynie prawa administracyjnego, w ramach podstawowego podziału wyróżnić można przede wszystkim publiczne prawa podmiotowe o treści negatywnej, polegające na roszczeniu o zaniechanie ingerencji w sferę uprzednio uznanej wolności lub przyznanego stanu prawnego, jak i prawa o treści pozytywnej, których istotą jest możliwość żądania od organu administracji określonego zachowania, tak by zapewnić jednostce korzystanie z przysługujących jej uprawnień (świadczeń).

W tak zakreślony podstawowy nurt rozważań wpisuje się również zagadnienie dopuszczalności formułowania w polskim systemie prawa jednolitego prawa jednostki do środowiska. Potrzeba rozważenia tego problemu wynika z wielu czynników. W szczególności wyróżnić można zarówno prawne, jak i pozaprawne (środowiskowe, aksjologiczne) podstawy formułowania prawa do środowiska. W związku z tym można stwierdzić, że o ile prawo ochrony środowiska w ujęciu przedmiotowym doczekało się już dość obszernej literatury i w ujęciu teoretycznym zostało opracowane w przynajmniej zadowalającym stopniu , o tyle dostrzegalny jest za to wyraźny brak jednoznacznych i kompletnych opracowań tego prawa w ujęciu podmiotowym, co skłania do podjęcia próby wyjaśnienia tego właśnie zagadnienia.

W przekonaniu autora niniejszej publikacji powyższe argumenty stanowią wystarczające uzasadnienie dla podjęcia rozważań w tym zakresie.

Autor fragmentu:

RozdziałI
ŚRODOWISKO JAKO PRZEDMIOT REGULACJI PRAWNEJ

1.1.POJĘCIE ŚRODOWISKA I OCHRONY ŚRODOWISKA

Jednoznaczne rozstrzygnięcie węzłowych problemów terminologicznych oraz wątpliwości dotyczących zakresu treściowego podstawowych pojęć wykorzystywanych na gruncie prawnej regulacji określonej dziedziny życia społecznego ma zawsze zasadnicze znaczenie. Pozwala bowiem w jasny i ścisły sposób określić przedmiot rozważań, który wolą ustawodawcy podlega regulacji prawnej w danej dziedzinie, a w konsekwencji wpływa również na określenie przedmiotu uprawnień jednostki i dopuszczalnych form prawnej ich ochrony.

Brak spójności terminologicznej szczególnie uwydatnia się na płaszczyźnie prawnej ochrony środowiska. Wykorzystywana zarówno w języku prawnym, jak i prawniczym siatka pojęciowa przydatna w prawie ochrony środowiska jest obecnie bowiem – mimo znaczących postępów ustawodawcy oraz doktryny w tym zakresie – nie do końca jasna i klarowna .

Wyjściowym zagadnieniem mającym podstawowe znaczenie dla podejmowanych analiz jest określenie środowiska jako przedmiotu ochrony, jak również zdefiniowanie...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX