Lenczowska - Soboń Katarzyna, Przestępstwo zniszczenia lub uszkodzenia zabytku

Ochrona prawna dziedzictwa kulturowego powinna być jednym z najistotniejszych obszarów w działalności państwa. Polska jest krajem ciężko doświadczonym przez historię. Okres rozbiorów, powstań, dwie wojny światowe przyczyniły się do znacznego zubożenia dziedzictwa kulturowego. Wiele obiektów zostało utraconych bądź zniszczonych bezpowrotnie.

Ochrona dziedzictwa kulturowego to nie tylko regulacje administracyjne czy cywilne, ale także regulacje karne. Dlatego, począwszy od 1918 r., kiedy powstają pierwsze unormowania związane z ochroną zabytków, towarzyszą im również przepisy karne. Początkowo są to czyny zabronione traktowane jako wykroczenia, a od 1962 r. jako przestępstwa.

Rok 1918 to data wydania dekretu Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury, stanowiącego pierwszą kompleksową regulację związaną z ochroną zabytków; jest to także pierwsza regulacja zawierająca przepisy karne. Dekret w art. 34 przewidywał, że w przypadku zniszczenia zabytku lub zmniejszenia jego wartości, sprawca poniesie odpowiedzialność za wykroczenie. Kolejnym aktem prawnym było, obowiązujące do czasów powojennych, rozporządzenie Prezydenta RP z 1928 r. o opiece nad zabytkami. Rozporządzenie przewidywało odpowiedzialność karną za zniszczenie lub uszkodzenie zabytku. Wydany cztery lata później kodeks karny nie przewidywał odrębnych przepisów odnoszących się do ochrony zabytków. W 1962 r. wydano nową ustawę o ochronie dóbr kultury, która z uwagi m.in. na zmiany ustrojowe i ideologiczne przyjęła odmienny przedmiot ochrony prawnej – a mianowicie dobro kultury. Dobro kultury było pojęciem szerszym niż dotychczas definiowany zabytek, jednak w zakresie odpowiedzialności karnej – przedmiotem ochrony prawnokarnej nadal pozostawał zabytek.

Ustawodawca, wprowadzając w 1997 r. kodeks karny, uchylił art. 73 u.o.d.k., dotyczący odpowiedzialności karnej za zniszczenia zabytku. Zniszczenie lub uszkodzenie zabytku mogło być rozpatrywane jedynie przez pryzmat ogólnego przepisu dotyczącego zniszczenia mienia, a mianowicie art. 288 k.k. Stan ten trwał do roku 2003, kiedy to ustawodawca ponownie powrócił do penalizacji czynu zniszczenia lub uszkodzenia zabytku.

Chociaż już ponad 100 lat temu uznano, że skuteczna ochrona zabytków musi się wiązać również z zagrożeniem sankcjami karnymi, to, jak pokazuje rzeczywistość, nie jest ona wystarczająca. Wiele zabytków ulega nadal uszkodzeniu lub zniszczeniu. Prowadzone postępowania często nie kończą się wykryciem sprawcy przestępstwa. W sprawach, w których sprawca został ustalony i skierowano akt oskarżenia, wymierzano kary w dolnych granicach zagrożenia.

Pomimo zmian w przepisach prawnych prowadzących do zaostrzenia odpowiedzialności karnej, ochrona zabytków na gruncie prawa karnego nadal jest niewystarczająca. Często w przypadku właścicieli lub użytkowników zabytku dochodzi do paradoksu, że bardziej „opłacalne” jest jego zniszczenie niż ratowanie. Wynika to z różnych przyczyn, nie tylko tych związanych z niedoskonałością przepisów prawnych, ale także z małej wrażliwości, prowadzącej do bagatelizowania tego rodzaju przestępczości. Tezą niniejszej publikacji jest ustalenie, czy karnoprawna ochrona udzielana zabytkom w zakresie ich integralności i nienaruszalności jest skutecznym środkiem prawnym służącym zachowaniu szeroko rozumianych dóbr kultury dla przyszłych pokoleń. Pochylenie się nad powyższym zagadnieniem związane jest z niedostatecznym systemem ochrony prawnokarnej zabytków i koniecznością zbadania przyczyn tego zjawiska.

Praca koncentruje się na pytaniu: dlaczego ochrona karna zabytków – ich integralność i nienaruszalność – nie jest w pełni zadowalająca, pomimo że od 1962 r. czyn ten stanowi przestępstwo, a od 2017 r. jest zagrożony dosyć wysoką karą, bo aż do 8 lat pozbawienia wolności.

Obecna literatura prawnicza omawia zagadnienia związane z ochroną zabytków przed zniszczeniem lub uszkodzeniem, jednak nie zawiera kompleksowego opracowania dotyczącego relacji przepisów karnych z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami do innych przepisów, w tym przepisów kodeksu karnego, ustawy o ochronie przyrody, ustawy – Prawo budowlane i innych aktów prawnych w obliczu nowych rodzajów przestępczości.

W zakresie badania przestępstw dotyczących zniszczenia lub uszkodzenia zabytku dorobek doktryny jest dość duży. W kontekście prezentowanej pracy warto przypomnieć studium oparte na badaniach aktowych opracowane przez M. Budyn-Kulik i M. Kulika Zniszczenie lub uszkodzenie zabytku. Analiza dogmatyczna i praktyka ścigania obejmujące analizę przestępstw dotyczących zniszczenia lub uszkodzenia zabytku za rok 2013. Kolejnymi pozycjami, na które należy zwrócić uwagę, są powstała w 2019 r. książka M. Trzcińskiego, B. Gadeckiego, O. Jakubowskiego, K. Zeidlera Praktyczne aspekty zwalczania przestępczości przeciwko dziedzictwu kulturowemu, oparta na analizie wybranych postępowań karnych z tego zakresu, a także pozycja R. Krawczyka Niszczenie zabytków nieruchomych w Polsce: problematyka prawna, kryminologiczna i kryminalistyczna wydana w 2017 r. Brakuje natomiast monografii przedstawiającej funkcjonowanie tych przepisów na podstawie prowadzonych postępowań karnych, w której badaniom poddaje się postępowania w określonym wycinku czasowym, obejmujące konkretny obszar kraju.

Należy również wspomnieć o kwerendzie przeprowadzonej przez Prokuraturę Krajową, gdzie analizie poddano sprawy zakończone w okresie od 1.01.2017 r. do 20.07.2018 r., dotyczące przestępstw przeciwko zabytkom, prowadzonych z zawiadomienia Generalnego Konserwatora Zabytków oraz wojewódzkich konserwatorów zabytków , formułując wnioski dotyczące w szczególności stosowania art. 108 u.o.z.

Z informacji uzyskanej z Prokuratury Krajowej, dotyczącej przestępstw, w których zastosowano kwalifikację z art. 108 ust. 1 lub ust. 2 u.o.z. wynika, że w 2018 r. zarejestrowano 251 takich spraw, zaś w 2019 liczba ich wzrosła do 313 . To pokazuje, że ilość przestępstw w ostatnich dwóch latach nie zmalała, pomimo surowszego zagrożenia karnego. Materia ta będzie wymagała dalszej obserwacji.

Zakreślony okres badań obejmuje lata 2008–2018. Są to sprawy zarejestrowane w obszarze właściwości Prokuratury Regionalnej w Lublinie, co pozwoliło na ocenę przyczyn przestępczości, umożliwiło prześledzenie kompletności i prawidłowości gromadzonego materiału dowodowego, ocenę skuteczności obowiązujących przepisów, a końcowo sformułowano wnioski mogące pomóc w ograniczaniu (zwalczaniu) tego zjawiska.

W kontekście podejmowanego tematu konieczna była analiza przepisów dotyczących zachowania integralności zabytku, a więc nie tylko przepisu dedykowanego – art. 108 u.o.z., ale także innych przepisów, m.in. takich, jak art. 294 § 2 k.k., w kontekście prawnokarnej ochrony nie tylko zabytków, czy art. 52 u.n.z.a.

Celem niniejszego opracowania jest kompleksowa analiza przestępczości związanej z naruszeniem integralności zabytków w oparciu o przeprowadzone badania akt postępowania. Przedmiotem badań było również pojęcie zabytku jako przedmiotu ochrony prawnokarnej. Pojęcie to bowiem powinno być rozpatrywane zarówno w ujęciu językoznawczym, jak i w kontekście użycia go w innych przepisach prawnych, w tym przepisach prawa międzynarodowego i unijnego. Ponadto dla określenia właściwego przedmiotu ochrony prawnokarnej konieczna jest analiza relacji pojęcia „zabytek” do takich pojęć, jak „dobro kultury”, „dzieło sztuki” czy „dobro o szczególnym znaczeniu dla kultury”.

Określenie przedmiotu ochrony rodzi konieczność dalszej analizy pod kątem innych przepisów prawa karnego, których dyspozycje mogą znaleźć zastosowanie w sytuacji związanej z rozpatrywaniem sprawstwa. Aby ocenić skuteczność obowiązujących przepisów prawa, wymagane jest przeanalizowanie poszczególnych znamion przestępstwa.

Konieczna była również analiza relacji obowiązujących przepisów z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, a także polskiego kodeksu karnego, do przestępstw związanych z uszkodzeniem mienia, kwalifikowanych z uwagi na szczególne „dobro kultury”. Dalsza analiza dotyczyła czynów związanych z uszkodzeniem zabytku w powiązaniu z prowadzonymi robotami budowalnymi, a także przepisami odnoszącymi się do ochrony przyrody.

Nowe zjawiska dotyczące działalności przestępczej w tym obszarze obejmują w szczególności sytuacje związane z niszczeniem zabytków poprzez nieuprawnione prowadzenie wykopalisk archeologicznych. Zabytki archeologiczne zostały objęte ochroną ustawową w art. 3 pkt 4 u.o.z. Jest to kwalifikowana, szczególna postać zabytku, gdzie o uznaniu za zabytek decyduje spełnienie przesłanek określonych w legalnej definicji zabytku. Zabytek archeologiczny to szeroka gama różnego rodzaju obiektów, które winny być objęte ochroną prawną, jak np. cmentarzyska, podziemne konstrukcje nieruchomości, relikty osad. Kolejnym elementem w działalności przestępczej jest obrót tego typu zabytkami na portalach internetowych i giełdach staroci. Z pola uwagi nie można stracić również zagadnienia związanego często z nieodwracalnym zniszczeniem zabytku, a także kontekstu kulturowego miejsca, z którego go wydobyto.

Kolejnym elementem wartym zbadania była kwestia niszczenia i uszkodzenia pomników, budowli o charakterze zabytkowym z przyczyn ideologicznych. Dotyczy to sytuacji, kiedy na skutek zmian związanych z m.in. transformacją ustrojową dochodzi do sporów o charakterze ideologicznym, a skutkiem tego było zniszczenie miejsc lub budowli upamiętniających dane zdarzenie. Dotyczy to często niszczenia zabytkowych pomników na cmentarzach. W tej kwestii możemy rozpatrywać zagadnienia związane z zaistnieniem przestępstwa z art. 262 k.k. bądź zbiegiem z przestępstwem z art. 256 k.k. czy też traktowania takich zdarzeń jako występki o charakterze chuligańskim.

Celowe było również rozważenie zagadnień związanych z dopuszczeniem się przez właściciela zabytku lub użytkownika takich działań, których finalnym skutkiem będzie zniszczenie zabytku (o czym mowa m.in. w art. 110 u.o.z.), bądź niepowiadomienie uprawnionych organów o zaistnieniu takiego zdarzenia.

Rozważania te stały się punktem wyjścia do przeprowadzonych badań aktowych, które odpowiedziały na następujące problemy badawcze:

Wskazany cel badań oraz problemy badawcze zdeterminowały wybraną metodę badań o charakterze interdyscyplinarnym, a mianowicie metodę związaną z badaniem akt (w tym statystyczną i analityczną), metodę prawno-dogmatyczną i historyczno-prawną, a także prawnoporównawczą.

Badaniami aktowymi objęto sprawy karne zarejestrowane w okresie od 2008 do 2018 r. dotyczące zniszczenia lub uszkodzenia zabytku bądź dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury z obszaru właściwości Prokuratury Regionalnej w Lublinie, tj. obejmującego województwo lubelskie i część województwa mazowieckiego. W badaniach zastosowano metodę analizy całości akt karnych. Wskazany obszar badawczy wybrano z uwagi na fakt, że teren ten obejmuje właściwości działania czterech prokuratur okręgowych (Lublin, Zamość, Siedlce i Radom), co pozwoliło pokazać różne metodyki i praktyki w prowadzonych postępowaniach. Sięgnięto również do powszechnie dostępnych danych statystycznych Policji, Ministerstwa Sprawiedliwości oraz zwrócono się o dane statystyczne do Prokuratury Krajowej.

W pracy sięgnięto po bogaty dorobek przedstawicieli doktryny prawa karnego, osób zajmujących się problematyką ochrony zabytków, nie tylko od strony karnej, ale także administracyjnej. Prześledzono również główne nurty orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, Sądu Najwyższego, sądów apelacyjnych, sądów okręgowych, a także sądów administracyjnych.

Publikacja składa się z dwóch części. Pierwsza z nich ma charakter opisowy, koncentrujący się na przedstawieniu przedmiotu ochrony – zabytku, a także na zobrazowaniu znamion przestępstwa, wymiaru kary oraz możliwych zbiegach z innymi czynami karalnymi. Druga część jest związana z badaniami empirycznymi skorelowanymi z badaniem akt.

W rozdziale 1 podjęto próbę przedstawienia rysu historycznego dotyczącego rozwoju karnej ochrony zabytków na ziemiach polskich od czasów rozbiorowych do czasu wydania ustawy z 2003 r.

Rozdział 2 został poświęcony pojęciu zabytku używanego w aktualnie obowiązujących przepisach prawa. Temat ten został zaprezentowany w oparciu o analizę językową, a także na podstawie obowiązujących przepisów prawa krajowego, międzynarodowego oraz unijnego. Ostatnia część tego rozdziału stanowi analizę pojęcia „zabytek” w kontekście innych używanych przez prawo określeń, jak „dobro kultury” i „dzieło sztuki”.

W rozdziale 3 omówiono znamiona przestępstwa z art. 108 ust. 1 u.o.z.

W kolejnym rozdziale przedstawiono inne przepisy karne, które również odnoszą się do szczególnych sytuacji dotyczących zniszczenia zabytku. Analizie poddano przestępstwo z art. 294 § 2 k.k., czyny zabronione skierowane przeciwko dobrom kultury z rozdziału XVI k.k., a także przestępstwo przewidziane w art. 52 u.n.z.a.

Rozważania zawarte w rozdziale 5 dotyczą możliwych zbiegów przestępstw oraz wzajemnych relacji między przestępstwem z art. 108 u.o.z. a przepisami zawartymi w kodeksie karnym oraz w innych ustawach.

Rozdział 6 zawiera analizę dotyczącą ustawowego wymiaru kary, obowiązku naprawienia szkody, możliwości związanych z nadzwyczajnym złagodzeniem kary, a także możliwości orzeczenia nawiązki.

Rozdział 7 to część empiryczna związana z wynikami badania akt postępowań karnych. Badania zostały podzielone ze względu na sposób zakończenia postępowania karnego. Kolejnym elementem była analiza akt pod kątem kwestii dotyczących przedmiotu czynności wykonawczej. Końcowo zostały zaprezentowane wyniki badań związane z problematyką ustalenia pokrzywdzonego i opinii biegłego. Przedstawiono również wybrane stany faktyczne i prawne wraz z krótkim omówieniem najbardziej istotnych problemów dostrzeżonych w trakcie przeprowadzonych badań.

Niniejsze opracowanie zamyka podsumowanie zawierające wnioski de lege lata i de lege ferenda, które stanowią abstrakt badań i analiz przeprowadzonych we wcześniejszych częściach pracy.

Praca stanowi skróconą wersję pracy doktorskiej obronionej w 2021 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie pod kierunkiem prof. dr. hab. Marka Kulika, któremu bardzo dziękuję za pomoc w przygotowaniu dysertacji, cenne uwagi, motywację i życzliwość. Dziękuję również recenzentom prof. dr. hab. Adamowi Górskiemu oraz prof. dr. hab. Radosławowi Krajewskiemu za zaangażowanie włożone w sporządzone recenzje, sugestie opublikowania pracy, a także cenne uwagi, które stały się inspiracją do pogłębiania tematyki związanej z ochroną zabytków.