Sośnicka Aneta, Przestępstwo i wykroczenie przywłaszczenia w polskim prawie karnym

Przestępstwo przywłaszczenia w kształcie zbliżonym do obecnego wykształciło się o wiele później aniżeli inne przestępstwa przeciwko mieniu.

Prawo własności podlegało ochronie już na przełomie XVIII i XVII w. p.n.e. Świadczą o tym choćby przepisy Kodeksu Hammurabiego. Wszelkie ataki na czyjąś własność były surowo karane, włącznie z karą śmierci. W kodeksie tym przewidziano także zachowania, które w mniejszym lub większym stopniu zawierały w sobie elementy przestępstwa przywłaszczenia, w szczególności jego typu kwalifikowanego sprzeniewierzenia, aczkolwiek były to przepisy odnoszące się do mniej lub bardziej skonkretyzowanego stanu faktycznego i na próżno szukać w nich typowego przestępstwa przywłaszczenia czy też sprzeniewierzenia. Podobnie sytuacja wyglądała w prawie rzymskim, przy czym w prawie tym zaczęło nabierać znaczenia zachowanie o znamionach sprzeniewierzenia publicznych pieniędzy lub rzeczy. W epoce średniowiecza ukształtowało się z kolei, odnoszące się wprawdzie przede wszystkim do rzeczy znalezionych, przestępstwo zagarnięcia mienia przez jego przywłaszczenie. Natomiast sprzeniewierzenie, które polegało głównie na odmowie zwrotu długu lub użyczonego przedmiotu, traktowane było często łagodniej z uwagi na to, że w zachowaniu sprawcy nie można było stwierdzić elementu zaboru rzeczy wbrew woli jej właściciela. Nadal jednak brakowało odrębnej konstrukcji przestępstwa przywłaszczenia czy też sprzeniewierzenia, co skutkowało tym, że czyny o znamionach tych przestępstw kwalifikowane były zazwyczaj jako kradzież.

Również w pomnikach dawnego prawa polskiego trudno odnaleźć wiadomości o przestępstwie przywłaszczenia czy sprzeniewierzenia. Pierwsze opisy zachowania polegającego na przywłaszczeniu rzeczy znalezionej można odnotować dopiero w statuach Kazimierza Wielkiego z połowy XIV w. Zachowania mające cechy przestępstwa przywłaszczenia czy sprzeniewierzenia zaczęto odróżniać dopiero w dawnym polskim prawie miejskim, choć nie używano jeszcze do ich określenia nazewnictwa obecnie przyjętego.

Epoka oświecenia, uważana za czas przełomu w prawie karnym, przyniosła zmiany również w zakresie regulacji dotyczących przestępstw przeciwko mieniu. Przestępstwa przywłaszczenia, jak i sprzeniewierzenia pojawiły się w Landrechcie pruskim z 1794 r., austriackim kodeksie karnym – tzw. Franciszkanie z 1803 r. oraz francuskim Code Pénal z 1810 r. Kodeksy te odznaczały się jednakże wysoką kazuistyką, co wiązało się z regulacją tych przestępstw za pomocą wielu konkretnych stanów faktycznych.

Uregulowania dotyczące przywłaszczenia oraz sprzeniewierzenia występowały natomiast powszechnie w ustawodawstwach państw zaborczych: ustawie karnej austriackiej o zbrodniach, występkach i wykroczeniach z 1852 r., kodeksie karnym Rzeszy Niemieckiej z 1871 r. i kodeksie karnym rosyjskim z 1903 r. oraz w kodeksach wprowadzonych na terenie Królestwa Polskiego, tj. w kodeksie karzącym Królestwa Polskiego z 1818 r. oraz w kodeksie kar głównych i poprawczych z 1846 r.

Należy podkreślić już na wstępie, że przestępstwo przywłaszczenia i przestępstwo sprzeniewierzenia, traktowane w dawnym prawie karnym jako kradzież lub szczególny jej przypadek, zasadniczo jeszcze w XIX w. stanowiły nowe typy przestępstw. Świadczy o tym fakt, że nawet XIX-wieczne ustawodawstwa europejskie nie radziły sobie w pełni z konstrukcją omawianych przestępstw, jak też umiejscowieniem ich pośród innych przestępstw przeciwko mieniu.

Przedstawione w publikacji rozważania obejmują analizę znamion przestępstwa i wykroczenia przywłaszczenia jako czynów zabronionych skierowanych przeciwko mieniu. Tym samym nie poddawano analizie innych przestępstw oraz wykroczeń, w których czynność wykonawcza określona została jako przywłaszczenie, skądinąd nielicznej zresztą grupy.

Zasadniczą część opracowania stanowią rozważania dotyczące przestępstwa przywłaszczenia w ujęciu kodeksu karnego z 1997 r. Jednak z uwagi na fakt, że przestępstwo przywłaszczenia występowało zarówno w kodeksie karnym z 1932 r., jak i w kodeksie karnym z 1969 r., zostały one poprzedzone w rozdziale I uwagami na temat regulacji przestępstwa przywłaszczenia w obu tych kodeksach karnych. Sposób ujęcia analizowanego czynu zabronionego w kodeksie karnym z 1932 r. oraz kodeksie karnym z 1969 r. nie odbiegał zasadniczo w swoim kształcie od tego, jaki ustawodawca nadał mu w kodeksie karnym z 1997 r. Dlatego też poglądy przedstawicieli nauki prawa karnego, jak i orzecznictwo sądowe ukształtowane na tle nieobowiązujących już kodeksów karnych zachowały w znacznej mierze swoją aktualność.

W rozdziale II przeprowadzona została analiza ustawowych znamion przestępstwa przywłaszczenia oparta na tradycyjnym schemacie budowy typu przestępstwa obejmującego znamiona: przedmiotu przestępstwa, strony przedmiotowej, podmiotu i strony podmiotowej, natomiast w rozdziale III omówiono zmodyfikowane typy przestępstwa przywłaszczenia, zarówno kwalifikowane, jak i uprzywilejowane.

Rozdział IV poświęcony został zagadnieniom szczególnym wywołującym wiele problemów, tak w doktrynie, jak i praktyce. Poruszone zostały w nim kwestie karalności form stadialnych i zjawiskowych przestępstwa przywłaszczenia, zbiegu przepisu określającego przestępstwo przywłaszczenia z innymi przepisami kodeksu karnego, a także z przepisami kodeksu wykroczeń czy też zbiegu przepisów kodeksu wykroczeń oraz kwestie związane z odpowiedzialnością karną za zabór mienia stanowiącego wspólność majątkową małżeńską.

W rozdziale V przedstawione zostały zagadnienia dotyczące ustawowego zagrożenia, zarówno w typie podstawowym, jak i typach kwalifikowanych oraz uprzywilejowanych, a także trybu ścigania przestępstwa przywłaszczenia. W rozdziale tym zwrócono również uwagę na niektóre aspekty polityki karnej w zakresie przeciwdziałania przestępstwom przywłaszczenia – we wszystkich odmianach.

Ostatni, VI rozdział poświecony został wykroczeniu przywłaszczenia. W rozdziale tym omówiono wykroczenia z rozdziału XIV kodeksu wykroczeń zatytułowanego: Wykroczenia przeciwko mieniu, których czynność wykonawcza określona została jako przywłaszczenie, tj. przywłaszczenie cudzej rzeczy ruchomej, przywłaszczenie leśne oraz przywłaszczenie rzeczy niemającej wartości majątkowej.

Całość rozważań dotyczących przestępstwa i wykroczenia przywłaszczenia podsumowują zgeneralizowane wnioski końcowe.