Pałdyna Tomasz, Przedawnienie w polskim prawie cywilnym

Na temat przedawnienia roszczeń cywilnoprawnych napisano w naszej literaturze bardzo wiele. Instytucja ta przypomina też o sobie z dużą częstotliwością w praktyce stosowania prawa. Nie oznacza to jednak, że uzyskano już odpowiedź na wszystkie pytania i rozstrzygnięto wszystkie wątpliwości. Jest wręcz odwrotnie: jak na instytucję z zakresu części ogólnej prawa cywilnego jest to obszar słabo zbadany. Konstatacja ta stała się przyczynkiem do podjęcia pogłębionych badań w tym zakresie.

Publikacja niniejsza skupia się na wszystkich najistotniejszych problemach przedawnienia. Analizę rozpoczyna próba uchwycenia podstawowych założeń, na których opiera się instytucja przedawnienia. Badania w tym obszarze pozwoliły na ustalenie, że przedawnienie jest jednym z elementów systemu ochrony praw podmiotowych, że dotyczy zaskarżalności i działania przymusu państwowego oraz że jest instytucją immanentnie związaną z upływem czasu i z bezczynnością uprawnionego. Ustalono też, że uchwycenie sensu poszczególnych rozwiązań legislacyjnych nie jest możliwe w oderwaniu od funkcji i celów przedawnienia.

Przyjęcie określonych założeń i uchwycenie racji, dla których istnieje przedawnienie, ułatwiło zrozumienie sensu i znaczenia poszczególnych elementów analizowanej instytucji oraz pozwoliło na usunięcie różnego rodzaju wątpliwości interpretacyjnych. Takie racjonalne spojrzenie na tę instytucję potwierdziło także tezę, że przedawnienie nie pozostaje w opozycji do zasady ochrony praw podmiotowych, lecz - paradoksalnie - stanowi jeden z elementów systemu ochrony tych praw, prowadząc do jego racjonalizacji. Spostrzeżenie to pozwoliło na uchwycenie zasadniczego celu przedawnienia, którym jest zwiększenie pewności i bezpieczeństwa obrotu prawnego przez ucięcie stanu niepewności i napięcia w stosunkach cywilnoprawnych. Myśli tej były podporządkowane wszystkie inne założenia, na których oparto prowadzoną analizę.

Dalsze rozważania poświęcono konstrukcji legislacyjnej przedawnienia, czyli przyjętej przez ustawodawcę metodzie regulacji; przyczynom, dla których przedawnienie regulowane jest przepisami bezwzględnie wiążącymi, oraz zasadom wykładni tych przepisów. Następnie w pracy omawiane są terminy przedawnienia: najpierw ich konstrukcja, gdzie podjęto próbę posegregowania i scharakteryzowania poszczególnych terminów oraz zajęto się kwestią zróżnicowania terminów przedawnienia, a dalej - bieg tych terminów, w tym ich początek, wstrzymanie biegu i przerwa.

Ostatnie dwa rozdziały traktują o prawach podmiotowych, z którymi wiąże się przedawnienie. Chodzi o roszczenie, czyli o to, co ulega przedawnieniu, i o zarzut przedawnienia. Podjęto tu próbę sprecyzowania zakresu przedmiotowego przedawnienia, skupiając się - przede wszystkim - na rozstrzygnięciu narosłych w praktyce i literaturze wątpliwości dotyczących przedawnialności niektórych uprawnień. Badania dotyczące zarzutu przedawnienia skupiają się na naturze tego uprawnienia i sposobach jego realizacji, a także na problemach wiążących się ze zrzeczeniem się zarzutu przedawnienia oraz z jego nadużyciem.

Opracowanie nie pretenduje do roli komentarza do Kodeksu cywilnego, ograniczając się do rozważań natury teoretycznej i pomijając - w zasadzie - analizę przepisów spoza księgi pierwszej Kodeksu cywilnego. Przepisy szczególne są wprawdzie przywoływane, nie chodzi jednak o ich wykładnię, ale o uchwycenie pewnych prawidłowości. Praca skupia się przy tym wyłącznie na instytucji przedawnienia funkcjonującej w polskim prawie cywilnym. Uwagi prawnoporównawcze zostały ograniczone do minimum, co znajduje uzasadnienie w specyfice badanej materii. Trzeba mieć bowiem świadomość tego, że - mimo pozornych podobieństw - instytucje przedawnienia w różnych systemach prawa cywilnego bardzo różnią się od siebie. Poza tym prowadzenie badań komparatystycznych musiałoby skutkować zmianą charakteru i kształtu pracy.