Pałdyna Tomasz, Przedawnienie w polskim prawie cywilnym

Na temat przedawnienia roszczeń cywilnoprawnych napisano w naszej literaturze bardzo wiele. Instytucja ta przypomina też o sobie z dużą częstotliwością w praktyce stosowania prawa. Nie oznacza to jednak, że uzyskano już odpowiedź na wszystkie pytania i rozstrzygnięto wszystkie wątpliwości. Jest wręcz odwrotnie: jak na instytucję z zakresu części ogólnej prawa cywilnego jest to obszar słabo zbadany. Nie rozstrzygnięto dotąd wielu kwestii zasadniczych, takich jak choćby przedmiotowy zakres zastosowania tej instytucji. Nie zajmowano się bliżej zarzutem przedawnienia jako prawem podmiotowym. Nikt też nie podjął się próby posegregowania i scharakteryzowania terminów przedawnienia. Do tego, wypowiedzi dotyczące przedawnienia mają zazwyczaj charakter incydentalny, a analiza w obrębie tej instytucji jest prowadzona powierzchownie. Szczególnie doskwiera brak pogłębionego, kompleksowego opracowania teoretycznego na temat przedawnienia .

Publikacja niniejsza skupia się na wszystkich najistotniejszych problemach przedawnienia. Analizę rozpoczyna próba uchwycenia podstawowych założeń, na których opiera się instytucja przedawnienia. Badania w tym obszarze pozwoliły na ustalenie, że przedawnienie jest jednym z elementów systemu ochrony praw podmiotowych, że dotyczy zaskarżalności i działania przymusu państwowego oraz, że jest instytucją immanentnie związaną z upływem czasu i z bezczynnością uprawnionego. Ustalono też, że uchwycenie sensu poszczególnych rozwiązań legislacyjnych nie jest możliwe w oderwaniu od funkcji i celów przedawnienia.

Przyjęcie określonych założeń i uchwycenie racji, dla których istnieje przedawnienie, ułatwiło zrozumienie sensu i znaczenia poszczególnych elementów analizowanej instytucji oraz pozwoliło na usunięcie różnego rodzaju wątpliwości interpretacyjnych. Takie racjonalne spojrzenie na tę instytucję potwierdziło także tezę, że przedawnienie nie pozostaje w opozycji do zasady ochrony praw podmiotowych, lecz - paradoksalnie - stanowi jeden z elementów systemu ochrony tych praw, prowadząc do jego racjonalizacji. Spostrzeżenie to pozwoliło na uchwycenie zasadniczego celu przedawnienia, którym jest zwiększenie pewności i bezpieczeństwa obrotu prawnego przez ucięcie stanu niepewności i napięcia w stosunkach cywilnoprawnych. Myśli tej były podporządkowane wszystkie inne założenia, na których oparto prowadzoną analizę.

Dalsze rozważania poświęcono konstrukcji legislacyjnej przedawnienia, czyli przyjętej przez ustawodawcę metodzie regulacji; przyczynom, dla których przedawnienie regulowane jest przepisami bezwzględnie wiążącymi, oraz zasadom wykładni tych przepisów. W dalszej kolejności praca omawia terminy przedawnienia: najpierw ich konstrukcję, gdzie podjęto próbę posegregowania i scharakteryzowania poszczególnych terminów oraz zajęto się kwestią zróżnicowania terminów przedawnienia, a dalej - bieg tych terminów, w tym ich początek, wstrzymanie biegu i przerwę.

Ostatnie dwa rozdziały traktują o prawach podmiotowych, z którymi wiąże się przedawnienie. Chodzi o roszczenie, czyli o to, co ulega przedawnieniu, i o zarzut przedawnienia. Podjęto tu próbę sprecyzowania zakresu przedmiotowego przedawnienia, skupiając się - przede wszystkim - na rozstrzygnięciu narosłych w praktyce i literaturze wątpliwości dotyczących przedawnialności niektórych uprawnień. Badania dotyczące zarzutu przedawnienia skupiają się na naturze tego uprawnienia i sposobach jego realizacji, a także na problemach wiążących się ze zrzeczeniem się zarzutu przedawnienia oraz z jego nadużyciem.

Opracowanie nie pretenduje do roli komentarza do Kodeksu cywilnego, ograniczając się do rozważań natury teoretycznej i pomijając - w zasadzie - analizę przepisów spoza księgi pierwszej Kodeksu cywilnego. Przepisy szczególne są wprawdzie przywoływane, nie chodzi jednak o ich wykładnię, ale o uchwycenie pewnych prawidłowości. Praca skupia się przy tym wyłącznie na instytucji przedawnienia funkcjonującej w polskim prawie cywilnym. Uwagi prawnoporównawcze zostały ograniczone do minimum, co znajduje uzasadnienie w specyfice badanej materii. Trzeba mieć bowiem świadomość tego, że - mimo pozornych podobieństw - instytucje przedawnienia w różnych systemach prawa cywilnego bardzo różnią się od siebie. Poza tym prowadzenie badań komparatystycznych musiałoby skutkować zmianą charakteru i kształtu pracy.